Rusya gaz ödemesini ertelemiş

Ocak ortasında Merkezi Bütçe sonuçları açıklandığında ortaya çıkmıştı ki; Botaş’ın Rusya’ya yaptığı gaz ödemeleri için yapılan bütçe mali desteği birden bire kesilmişti. Daha doğrusu; gaz subvansiyonu dahil öngörülen bütçe açığı, daha 3-5 ay önce (4 Eylül 2022) açıklanan Orta Vadeli Program’da 461 milyar TL olarak öngörülürken, birkaç ay sonra birden yılsonunda 139.1 milyar TL’ye düşmüştü.

Bu konuyu 16 Ocak’ta geniş biçimde yazmıştım: Bütçedeki gaz sıkışması

İthalat fiyatının dörtte biri fiyatla iç piyasaya sunulan doğal gaz için bütçeden BOTAŞ’a sermaye desteği veriliyordu. Ancak Ekim-Kasım-Aralık’ta hiç yapılmamıştı. Bu da bütçe açığını cari dönem için kağıt üstünde küçültmüştü. Ortaya çıkıyordu ki; Rusya ya kredi açmıştı ya da ödemeyi ertelemeye gitmişti.

Yazımın özeti şuydu: Bakan Nebati “bütçe başarısı” diye bize sunduğu tablo halı altına saklanan Botaş subvansiyonunu içermiyordu. Bu saklanarak yapılan “bütçe başarısı” açıklamaları ise kamuoyunu yanıltıcı bir içerik taşıyordu.

Diğer mali gelişmeleri de dikkate alarak, Botaş’a Rusya tarafından bir erteleme imkanı sağlandığı ya da kredi açılmış olabileceği, bunun da kısa vadede en azından 2022 için bütçe subvansiyonu gerektirmediğini, ama 2023 yılında bütçeye yansıyacağını not ediyordum.

Peki neden açıklanmamıştı bu? Bu çok açıktı ki Rusya Devlet Başkanı Putin’in Cumhurbaşkanı Erdoğan’a bir seçim desteği idi. Kaba hesap 20 milyar dolar civarında olabileceğini gösteriyordu.

Peki böyle bir ‘kolaylık’ sağlanmışsa neden açıklanmıyordu? “İç ve dış politik yansımaları ve “karşılığında ne verdiniz?” soruları sorulacaktı.

Yazımda “Konuştuğum uzmanlar, BOTAŞ’ın borcunu ödememesi halinde Rus tarafının gazı kesme seçeneği olduğunu, karşılıklı bir mutabakatla ödeme yapılamamasına belli bir süreyle göz yumma, esnek davranma yoluna da gidilmiş olabileceğini not ettiler” diyerek son notu düşmüştüm.

O tarihten bu yana sessizlik sürdü.

Ta ki sırasıyla şu gelişmeler olana kadar.

Birincisi, son dönemde Tahtakale piyasasında döviz kurunun bankalararası piyasaya göre yüzde 5-6 primli hale gelmesi sonrasında çıkan haberler etkili oldu.

Haberlerde Botaş’ın Kapalıçarşı’dan döviz topladığı yer alıyordu.

Bu habere dayanak yapılan gelişme ise Ekonomi Gazetesi’ndeki mobil çelik kasalar ve zırhlı araçların kullanıldığı görüntüsüyle yapılan efektif alım haberi idi. Bu haber Merkez Bankası’nın efektif topladığını anlatıyordu. Aslında görüntü ile haberin pek de ilintisi yoktu. Çarşı’da işler fiziksel olarak böyle yürütülüyorken, haber buna iliştirilmişti.

Tam da bu haberin üzerine Botaş eklendi.

Aslında Botaş haberi Eylül 2022’de Bloomberg tarafından yapıldı. Haberde, Botaş’ın bir aracı kurum aracılığı ile efektif topladığı belirtiliyordu. Ancak bu habere de eşlik eden diğer bir unsur, Merkez Bankası’nın efektif kasasının 7 milyar dolara çıktığı idi.

Merkez Bankası’nın efektif topladığını Bloomberg haberinden önce Ağustos’ta T24‘te yazmıştım.

Bloomberg haberinde yanıtı eksik olan şuydu: Botaş eğer aracı kurumlar eliyle efektif topluyorsa bunu da ödemelerde kullanma için Merkez Bankası’na yatırıyorsa Merkez Bankası neden bunu efektif formunda kasasında tutuyordu? Öyle ya gelen efektifi dövize çevirmek için yurtdışına sevk etmesi beklenirdi. Dövizin transfer edilebilir hale gelmesi için nostro hesaba (muhabirdeki mevduat hesabına) geçmesi gerekirdi.

Ancak Merkez Bankası’nın efektif kasası Şubat 2023’e kadar artmaya devam etti; 10 milyar dolara dayanana kadar.

3 Mart sonrası başka bir nedenle bu efektif kasası şişkinliği eritildi. Bu neden de Merkez Bankası’nın piyasaya döviz satmak için kullandığı hesaben likit döviz varlıklarının azalması idi. Buna desteği altın satarak ve efektifleri hesaba geçirerek sağlamak istediği görülüyor.

Dönelim konuya.

Kamu enerji şirketlerinin dış ödemeleri hep yüklüdür. Bu yüzden döviz piyasası etkilenmesin diye bu kuruluşların döviz alım işlerine Merkez Bankası ‘gözkulak olup’ eşlik eder. Tüpraş özelleştirilmeden önce, ham petrol alım akreditiflerine Merkez Bankası aracılık edip, hatta bankalarla pazarlık etmiştir.

Merkez Bankası’nın Botaş gibi yüklü döviz alıcısı bir kuruluşu Tahtakale’ye ‘salması’ pek akılcı görünmüyordu.

Her neyse, aradan aylar geçtikten sonra Nisan’ın son haftasında bu söylentiler yeniden yayılınca Botaş bir açıklama yaptı.

Açıklama şöyle:

Açıklamada özetle şu söyleniyor; ‘biz Kapalıçarşı’dan döviz almıyoruz. Ayrıca, Rusya’ya ödenmemiş 20 milyar dolarlık gaz borcumuz yok’.

Ama şöyle söyleniyor: “Kuruluşumuz, 2014 yılından itibaren gerekli dövizi, Hazine ve Maliye Bakanlığı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) ile yapılan protokol kapsamında Hazine ve Maliye Bakanlığı ve TCMB ile tam bir koordinasyon içinde kamu bankaları ve yetkili finansal kuruluşlar aracılığıyla karşılamaktadır.”

Şahane değil mi? Şunu vurguluyor: ‘Benim aldıklarım, kamu bankaları ile yetkili finansal kuruluşlardan’. (Onlar nereden alıyormuş?)

Her neyse Botaş’ın ‘yetkili finansal kuruluşlar’ (=kurumsal döviz büfeleri) aracılığı ile efektif almış olabileceği, ancak bunun Merkez Bankası’nın kasalarını şişirecek boyutta olduğunu sanmıyorum.

Zaten akıl karı bir iş de değil; milyarlarca dolarlık ödeme için 5-10 milyon dolar efektif toplatarak ödeme yapamazsınız.

Gelelim en baştaki konuya.

Rusya Botaş’a gaz ödemesinde ‘kıyak’ yaptı mı? Daha doğrusu seçim arefesinde dövizde sıfırı tüketerek Kore’sinden Birleşik Arap Emirlikleri’ne, Suudi Arabistan’a el açan siyasi iktidara.

Botaş döviz konusunda olduğu gibi, Rusya konusunda da asıl meseleyi ‘taca atarak’ yanıt vermiş:

“…gaz tedarikçilerimizden biri olan Rusya’ya, alınan doğal gaz karşılığı ödeme yapıldığı malumlarınızdır. Söz konusu haberlerde iddia edildiği gibi 20 milyar dolarlık ödenmemiş bir doğal gaz borcumuzun bulunduğu haberleri gerçeklikten uzaktır. Rusya’ya olan doğal gaz yükümlülüklerimiz yapılan anlaşmalar doğrultusunda zamanında yerine getirilmektedir.”

Zaten soru “ödemediniz mi?” değil; Rusya kredi açtı mı? Ödemeyi erteledi mi? Öyle ya Botaş’a kredi açılmışsa ya da erteleme yapılmışsa “ödenmemiş borç” olmaz.

Botaş’ın gaz ödemelerinin Rusya tarafından ertelenip ertlenmediği, Rusya tarafından kredi açılıp açılmadığı, döviz toplayıp toplamadığı Meclis Plan ve Bütçe Komisyonu’nda 16 Kasım 2022 günü milletvekili Durmuş Yılmaz tarafından sorulmuştu. Bakan bey de yazılı olarak yanıtlayacağını belirtmişti. Yılmaz’dan, kendisine bir yanıt gelmediğini teyit etmiştim.

Milletvekiline açıklama yapmayan kurumlar “gerçeklikten uzak haberlerden” yakınıyor. Ayrıca eskilerin deyimi ile “mugalata” yapmaktan da kaçınımıyor; ödenmemiş borç yok, ama ertelenmiş borç var. Bunu ise birkaç gün sonra açıklayan ise bakanın bizatihi kendisi.

Önceki gün, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Sönmez Haber Global’de söyleşiye çıktığında Erdinç Özyılmaz bu soru soruyor: Yanıt, evet ertelenmiş. Ama rakam 20 milyar dolar değilmiş! 19 milyar dolar mı? Peki ne kadar? Söylenmiyor.

İlgili yerini izlemek için tıklayınız:

Sonuçta, Rusya bir seçim desteği vermiş. İkincisi de Bakan Nebati’nin bütçe performansı adı altında kamuoyuna ambalajladığı ama devasa bir bütçe yükünü de halı altında sakladığı da kesinleşti.

Güncelleme: 04 Mayıs 2023 Saat 17.43

Bu sabah Merkez Bankası Başkanı Şahap Kavcıoğlu Enflasyon Raporu sunumu sonrasında soruları yanıtlarken, kendisine bu konu soruldu. Bloomberg muhabiri Beril Akman, bakanın yukarıdaki açıklamasına atıfta bulunarak, ödemelerde erteleme konusunda mutabakat sağlandığını açıkladığını söyleyerek Kavcıoğlu’na soruyor:

Kavcıoğlu “bizde böyle bir bilgi yok” diyerek yanıtlıyor.

Aynı ‘mugalata’ burada da var; “ödemeler yapıldı” demek başka, ertelenmiş, kredilendirilmiş ödeme olup olmadığı başka.

Bakan erteleme yapıldığını söylüyor, kendisine bağlı bulunan Botaş’ın daha önce yaptığı açıklamada gaz ödemeleri için döviz alımlarında “tam koordinasyon içinde” olduğunu söylediği Merkez Bankası’nın başkanı “bizde böyle bir bilgi yok” diyor.

Şahane değil mi? Kurumların nasıl çöktüğüne iyi bir fotoğraf.

Uğur Gürses