Kategori: 2018 Ekonomik Krizi

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi, siyaset

Maceracı ekonomi politikası deneyi

ugurses1

Haziran sonu, temmuzun ilk haftası son iki yılda 3 önemli gelişmenin yıl dönümü. Birincisi; 24 Haziran 2018’deki Cumhurbaşkanlığı seçimi sonrası kurulan “Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin” ve bu sistemin 9 Temmuz’da ilan edilen kabinesinin ikinci yıldönümü.

İkincisi, 31 Mart 2019 yerel seçimlerinde İstanbul seçiminin zorlama nedenlerle 23 Haziran’da yenilenmesinin ve iktidar partisinin büyük bir oy farkıyla en büyük metropolü kaybedişinin tescil edildiği bir haftanın yıldönümü.

Üçüncüsü de bu seçim yenilgisinden hemen sonra temmuz ayının ilk haftasında Merkez Bankası başkanı Murat Çetinkaya’nın görevden alınmasının yıl dönümü.

Tüm bunların birbiri ile ilişkisi, büyük iddialarla kurulan “Türkiye tipi başkanlık sisteminin” kurumsal başarısızlığı ve çöküşü, yerel seçimde ortaya çıkan siyasi hasar, devamında da maceracı bir ekonomi politikasına kayışı getirmiş olması.

Cumhurbaşkanlığı seçiminin hemen sonrasında, “Ver papazı, al papazı” biçiminde ortaya koyulan pazarlık girişimin “şantaj diplomasisine” dönmesiyle ABD’nin tehdit ve ambargoları ile karşılaşılması ve devamında da zaten kırılgan olan ekonominin krize girmesiyle sonuçlanan bir kriz yaşandı; 2018 Ağustos krizinde.

Bu kriz, ekonomi jargonunda “ani duruş” olarak tanımlanan sermaye hareketlerinin girişinin durması ve sermaye çıkışı ile kredi çöküşü getirdi. Bu da ekonomiyi sert bir durgunluğa itti.

Başkanlık seçiminin yapıldığı Haziran 2018’de son 4 çeyreklik GSYH 884 milyar dolarken, 2020 sonunda 700 milyar dolar seviyesinde olması kuvvetle muhtemel. Çok belirgin bir düşüş var.

2018’de krizin ilk günlerinde “bize ekonomik savaş ilan ettiler” sözleri ile yerleşikleri daha da endişelendiren Ankara, devamında ise kötü yönetimle krizi geniş bir alana ve zaman yaydı. Atılan adımların büyük kısmı; yasaklama, kısıtlama, “aba altından sopa gösterme” gibi ekonomiyi serbest piyasadan uzaklaştıran adımlar olunca, yurtiçinde ve dışında endişeleri daha da büyüttü.

Kayıpla sonuçlanan 2019 yerel seçimleri sonrasında, maceracı ekonomi politikası tamamen Merkez Bankası kaynaklarına el atmayı ve aşırı biçimde kredi genişlemesine dayanan, özel kesimdeki bankalara kredi verme baskısı ile özel kesim girişimcilere ise fiyatlar ve yatırım kararları üzerine baskıya dayanıyor.

Yerel seçim şoku

2019’da 31 Mart seçimlerinde iki büyük metropol kenti kaybeden, bu iki kentten “amiral gemisi” olan İstanbul’daki seçimleri yapay itiraz ve zorlamalarla yenileten iktidar partisi, 23 Haziran’da yenilenen seçimden büyük bir hezimetle çıkınca herkesin gözü yeniden ekonomiye dönmüştü. Acaba durgunluğa çözüm getirecek miydi?

Çünkü 2018 Ağustos krizinden sonra içine düşülen durgunluktan toparlanma geçişin izleri hala yoktu. 2019 Haziranına kadar geçen sürede, krizin nedenlerine değil, sonuçlarına dönük “örtüleme”, görünür halini kapatma çabası çok daha öne çıkmıştı. İşsizliği perdelemek için uzun bir süre kayıtlı istihdam sayıları “web sitesini yeniden düzenliyoruz” bahanesi ile yayımlanmamaya başlanırken, Ağustos 2018 krizi sonrasında kur şokunun enflasyona yansımasının üzerine de “şal örtme” çabaları vardı. Ankara’dan açılan telefonlarla üreticilere fiyat düşürme baskısı yapılırken, “ucuz sebze meyve” görüntüsü sunulması için kent meydanlarında “tanzim satış tezgâhları” açılıyordu. Kur artışının önüne geçmek için de “arka kapı” yöntemleri ile Merkez Bankası’nın rezervleri eritilmeye başlanmıştı. Bu da swap işlemleri ile saklanıyordu.

Seçimler sonrası herkes ekonomide bir yeni politika çıkacak mı merak içindeydi. Ancak Ankara ve İstanbul gibi iki büyük metropolü kaybeden iktidarın, kaybettiği zemini kazanmak için daha “maceracı bir ekonomi politikasına” kayacağını düşünüyordum. Öyle de oldu.

Ankara yanıltmadı

Temmuz ayının ilk haftasında, “Maceracı ekonomi politikası” olarak nitelediğim politikalara geçişin ilk adımı, 6 Temmuz 2019’da Merkez Bankası başkanı Murat Çetinkaya’nın görevden alınması oldu.

Çok belli idi ki; Ankara seçimdeki kaybı ekonomideki gelişmelere bağlıyor, bunun için de ilave bir “gaza basma” sürecine ihtiyaç duyuyordu.  Bunun önünde kim duracaksa ezip geçiliyordu.

2019’un ilk çeyreğinde yüzde 2.3 küçülen ekonomi, ikinci çeyrekte yüzde 1.6 küçülürken, üçüncü çeyrekte ise yüzde 1 büyüyebilmişti. Son çeyrek büyümesi ise yüzde 6 oldu. Bu büyümenin 3.8 puanı özel tüketimden gelirken, 8.4 puanlık katkının stok artışından gelmesi dikkat çekiciydi.

Zayıf bir genel büyüme tablosu altında borç çeviren, borç yapılandırması ile ilerleyen şirketler kesimi varken, sorunları bir süreliğine halı altına süpüren bir süreç vardı ekonomi yönetiminde.

2019 Temmuz başında Merkez Bankası başkanının görevden alınması sonrasında, politikalarda beklenen oldu.

Çetinkaya’nın yerine atanan Murat Uysal ve ekibi hemen hızla blok faiz indirimlerine girişti. Hemen ilk toplantıda yüzde 24’ten 4.25 puan indirim yapılırken, yılsonuna gelindiğinde yarı yarıya yüzde 12’ye indirilmişti. Bu devam da etti; en son 2020 mayıs ayında yapılan indirimle faizler yüzde 8.25’e düşürüldü. Bir yılda 15 puandan fazla bir indirim yapılırken, Merkez Bankası’nın kârı öne çekilerek bütçeye aktarılıyor, ihtiyat akçesi de yapılan düzenleme ile Hazine kasasına gidiyordu. Aynı zamanda bütçe açığı da kayda değer biçimde açılmaya başlanıyordu.

Mayıs 2018 sonunda 56 milyar TL olan bütçe açığı, Mayıs 2020’de 3 kat aratıp 146 milyar TL’ye çıkarken, Merkez Bankası’ndan alınan ihtiyat akçeleri ve yıllık karın açığı kabaca 100 milyara yakın düşürdüğünü de hesaba katmak gerekiyor.

İlginç olan, ekonominin temel parametrelerinden biri olan faizler bu hızla düşürülürken, iktidara yakın medyada “faiz indi, döviz kuruna bir şey olmadı” söylemi ses buluyordu. Oysa kamu bankaları ile döviz satışları hızla devam ediyor, bu dövizler Merkez Bankası’nın rezervlerinden gidiyor, ortaya çıkan erime de bankalar ve Katar ile Çin Merkez Bankası’ndan alınan swaplarla “makyajlanıyor”, bu dövizler “erimemiş gibi” sunuluyordu.

Covid-19 salgını ile yabancı yatırımcılar dövizlerini yatırımlardan çekme sürecini hızlandırdılar. Yerleşikler de bir kısım döviz hesaplarını sistemden çekerken, bir taraftan da altın almaya başladılar. Sadece Covid-19 salgını sonrasında Merkez Bankası’nın döviz rezervleri haziran sonu itibariyle yaklaşık 31.5 milyar dolar eridi. Mayıs sonunda Katar Merkez Bankası’ndan 10 milyar dolar swap işlemi ile 21.5 milyar dolar erimiş görünse de.

Merkez Bankası’nın döviz rezervlerinin erimesi, çok doğal olarak döviz rezervlerinin yeterliliği tartışmasını gündeme taşıdı.

Son gelinen noktada hesaplar şöyle yapılıyor; haziran sonunda brüt döviz rezervi 51.4 milyar dolar. Altın rezervi de 38.8 milyar dolar. Yani toplam rezerv 90.2 milyar dolar.

Mayıs sonunda 54.3 milyar dolarlık döviz rezervi varken, bankanın açıkladığı swap verilerine göre; 16 milyarı doları Katar ve Çin merkez bankaları ile yapılan swaplardan, 35.8 milyar doları da bankalarla yapılan swaplardan “bilançoya yazılan” rezervler. Yani döviz rezervlerinin neredeyse tamamı swapla sağlanmış. Bankalar, kâğıt üzerinde “Al TL’ni geri, ver dövizimi” derse altınlar dışında rezerv diye bir şey kalmıyor.

Özeti şu; Merkez Bankası “alın size TL, bana döviz borç verin” diyerek swap yapmamış olsa neredeyse altın hariç tüm rezervlerin erimiş olduğunu görecektik.

Peki bu döviz talebi nereden geldi de bu dövizler satılarak eritildi? İşleri ekonomiyi yönetmek olanlar neden çıkıp da “dış güçlerin oyunundan” bahsediyor hala?

Yılbaşından haziran sonuna kadar 6 ayda yabancıların satarak çıktığı tahvil ve hisse senedi miktarı 11.5 milyar doları bulurken, yerleşiklerin bankalardan satın aldığı döviz miktarı 7.5 milyar doları buldu. Bu döviz talebinin “arka kapıdan” kamu bankaları eliyle satılarak karşılandığı hesaba katılırsa sürpriz yok.

Başkanlık sistemine geçişle, devamında da parasallaşan ve hızla düşürülen faizlerle ani duruş güçlendi, döviz girişi bir yana çıkış devam ediyor.

Negatif reel faiz ve devasa kredi genişlemesi

Ankara ise kamuoyuna sürekli bir “yabancıların ekonomiyi çökertmeye çalışması” biçiminde anlatıyor. Ne yapacağını bilemeyen, kötü yönetim sergileyen, sürekli olarak da TL’nin konvertibilitesine hasar veren yasaklar, kısıtlamalar ve ağır işlem vergileri getiren Ankara’nın tek bildiği bu; serbest piyasa koşullarını kilitlemek, iktidar gücü ile kurumlara ve şirketlere “aba altından sopa sallama” ile sorunlara çare arayışı. Kimisi kısa vadede belki zaman zaman etkili olmuş gibi görünse de orta vadede kırılganlığı besleyen, krizi derinleştiren bir politika bu.

Peki neden yerleşik yurttaş ve şirketler dövize yöneliyor?

Basit; hukuksuzluk, keyfilik, ağır baskı, demokratik değerlerden uzaklaşma gösteren iktidara ve onun kurduğu sisteme güvensizlik ile hızla düşürülen faizlerle negatif reel faiz düzeyine gerileyen TL getirileri.

Düşürülen faizler yanında bir de belki de son 10 yılda görmediğimiz, çok kısa bir dönemde devasa kredi genişlemesi yaşanıyor.

Pandemi sonrasında da BDDK eliyle bankaları kredi genişlemesine zorlamak için getirilen “aktif rasyosu” uygulaması da reel getirileri iyice aşağı çekti. Kredi genişlemesine sıcak durmayan bankalar rasyoyu tutturmak için mevduat azaltmayı tercih ederek mevduat faizlerini iyice aşağı çekince faizler enflasyonun altında kaldı.

Kamu bankaları olmadığı kadar büyük bir kredi genişlemesine giderlerken, özel ve yabancı bankalar çok daha yavaş bir artış gösteriyor.

Türkiye’de pandemi döneminin başlangıcı 6 Mart haftası olarak baz alınırsa 26 Haziran haftasına kadar 16 haftada TL krediler yüzde 20’lik oranda 351 milyar TL’lik artış gösterirken, bunun yüzde 66’sını kamu bankaları sağladı. Üç büyük kamu bankasının toplam bankacılık sistemindeki aktif büyüklüğüne göre ağırlığı yüzde 36 seviyesinde.

2019 Haziran’ında yenilenen seçimden sonra bugüne kadar olan TL kredi büyümesi de yüzde 39.4 gibi çok yüksek bir artışı gösteriyor. Bunda yine kamu bankalarının payı çok yüksek; artan kısmın yüzde 65’ini kamu bankaları sağlamış.

Ekonominin kimyası değişti

2018’de başkanlık seçimine giderken başlayan, seçim sonrasında da hızlanan eğilim şöyle bir tablo çıkardı; Türkiye’de ekonominin kimyası değişti. Her alanda özel sektör “kelepçelendi”. Fiyatlamadan, kaynak kullanımına, yatırım izinlerinden her türlü düzenlemeci üst kurulların faaliyet alanına kadar “Parti devleti sizi izliyor” heyulası girişimcilerin üzerinde “kılıcını” hissettirdi.

Kamu bankaları giderek daha baskın hale geldiler. Kamu bankaları bir taraftan hem Merkez Bankası’nın rezervlerini kullanarak hem de kendileri pozisyon açarak (2020 yılında 6 ayda 6.5 milyar dolar) kur politikasına yön verirken, diğer taraftan da TL cinsi kredilerin, 2018 başında yüzde 37’si kamu bankalarına aitken, Haziran 2020 sonunda yüzde 50’sine ulaştı. 

Durgun bir ekonomide temel yapısal sorunları çözmeden yüksek bir kredi enjeksiyonu, komadaki bir hastaya adrenalin zerk etmek gibi kısa vadede bir hareketlenme getirebilir belki ama sürdürülebilirlik olmadan yeni “zombi” firmaların sayısını artırmaktan başka işe yaramayabilir. Pandemi nedeniyle ihracat siparişlerinde düşüş, turizmde neredeyse toptan kayıp tablosu olan ülkede yatırımların da durduğu hesaba katılırsa kredi genişlemesi nereye akacak?

Olağanüstü yüksek kredi genişlemesinin fiyatlar üzerine nasıl bir etki yapacağını önümüzdeki günlerde göreceğiz. Ancak, yüksek döviz borçlusu olan, döviz girdileri zayıflayan bir ülke için kur üzerine baskı yapacağı çok açık. Bunun iyi bir örneği KGF kredileri ile yüksek kredi genişlemesi yapılan 2017’dir. Sonuçta kur artışı için zemin oluşturmuştu.

Şimdi sadece turizmden en iyi olasılıkla 25 milyar dolar kayıp ufukta görünüyor. Buna ihracat siparişlerinde de düşüşle; yüzde 10’luk bir kayıpla (IMF tahmini; Euro Bölgesi’nde yüzde 10’luk küçülme öngörülüyor) muhtemelen kabaca bir 15 milyar dolar daha eklenecektir. Nisan ve mayıs ayları gösteriyor ki ihracattaki kayıplar ithalattan çok daha büyük, hacim küçülse de dış ticaret açığı büyüyor. Bunu da binlerce ithal ürüne ilave gümrük vergileri koyarak önleme çabası var.

Dış talep şokuna içeride faiz indirimini negatif alana taşıyarak ve devasa bir kredi genişlemesi ile yanıt veren bir ekonomi yönetimi, muhtemelen ne yaptığını bilmiyor olmalı. Zira bu bir makroekonomik çerçevesi olmayan maceracı ekonomi politikasının sonuçlarının bedelini yerleşikler ödeyecek.

Ankara’nın iktidarı kaybetme korkusu ile ekonomide girdiği maceranın sonunu tahmin etmek zor olmasa da hasarın ne boyutta olacağını merak etmemek mümkün değil.

Uğur Gürses

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi, Piyasa

Konvertibilitesi yaralı Türk Liramız

ugurses1

“Milli paralarla ticaret” konulu hamasi konuşmalar yapacaksınız hem de Türk Lirası’nın konvertibilitesine hasar vereceksiniz olacak iş değil. Türkiye, son çeyrek yüzyılda “tırnaklarıyla kazıyarak” milli parasına elde ettiği konvertibilitesini son birkaç yılda hızla kaybediyor.

Türk Lirası’nın değer kaybını önlemek için Türk Lirası’nı yabancı kurum ve bankalara yasaklarken, yabancı merkez bankalarına “alın size TL, verin bize kendi bastığınız parayı” deniliyor. Şu hiç sorulmuyor; acaba paramı korumak için yasaklamaktan öte yapmam gerekenleri yaptım mı?

Parası rezerv para olan hiçbir merkez bankası TL alarak kendi parasını vermek istemiyor. Verenler de rezerv para değil zaten.

Yabancı merkez bankalarından swap imkânı peşinde koşan Ankara’nın derdi, “bilanço makyajı” ve kendilerinin çok sevdiği deyimle “algı yönetimi”.

Çin’den Yuan swap imkânı ile sağladınız ve bilanço kaydı olarak duran bu yuanları satıp uluslararası piyasada dolara çevirebiliyor musunuz? Muhtemelen hayır. Ya Katar Riyali’ni? Londra piyasasında bile 50 milyon riyali dolara çevirmek için karşı taraf bulmanız zor olabilir.

Yabancı kurum ve bankalara yasaklanan Türk Lirası, daha önce serbestçe ülkeye giren yatırımları da tedirgin ediyor. Tahvil ya da hisse senedi gibi mali yatırımlar üzerinde satış baskısı yaratıyor. Nitekim yıl başından bu yana çıkan portföy yatırımları 10 milyar doları buldu.

TL’nin değer kaybını TL’nin konvertibilitesini yaralayarak sağlayacağını düşünen Ankara’daki ekonomi yönetimi, Hazine’nin borçlanma kapasitesini de yaralıyor.

Mayıs başından itibaren yabancı kurum ve bankaların TL borçlanabilme kapasitesinin neredeyse sıfırlanması ile kimi yabancı kurumların TL takasında açığa düşmelerinin giderek arttığı anlaşılıyor.

Bildiğimiz, 7 Mayıs günü BDDK üç yabancı bankaya, (BNP Paribas SA, Citibank NA, UBS AG) Türkiye’deki bankalara karşı olan Türk Lirası yükümlülüklerini vadesinde yerine getirmediği için bir ayağı TL olan döviz işlemi yasağı getirmiş, birkaç gün sonra da bu yasağı kaldırmıştı.

Aslında bu temerrüt durumunun koşullarını, bizatihi alınan kararlar getirmişti; TL borç verme yasağı ile.

Aradan bir hafta geçtikten sonra, 14 Mayıs günü Avrupa’nın iki büyük menkul değer saklama ve clearing kuruluşu Türk Lirası takas işlemlerini durdurdular. Euroclear ve Clearstream kuruluşları, ortak platformları olan Bridge üzerinden gerçekleştirilen TL cinsi ödeme karşılığı teslimat (Delivery Versus Payment) işlemlerini 18 Mayıs gününden geçerli olmak üzere durdurdular. Bu kurumlar, sadece ülke içi ve kendi sistemleri içindeki menkul değer teslimatlarını yapacaklarını da not düştüler.

Çok belli ki; bu kuruluşlar Mayıs başından itibaren TL ödemeli/tahsilatlı TL cinsi menkul değer teslimatlarında açığa düşen, yani TL ödemesini yapamayan taraflardan (yatırımcılar) dolayı temerrüt olgularıyla karşılaşmışlar.

Bu yüzden açıklamada, ülke içi ve kendi sistemleri içindeki menkul değer teslimatlarında limitli açık kredi (overdraft) imkanlarının da kaldırıldığı, nakit teminat bulundurulması gerekliliği de ayrıca hatırlatılmış.

Sonuç şu; Ankara’da TL’deki değer kaybının seçmenin gözünde kötü yönetim algısı yerine “yabancı güçler ekonomimize saldırıyor” hikayesine çevirmek için seçilen söylem ve buna dönük eylem, dünya piyasalarında mevcut mekanizmaların bozulmasına, TL’nin “işlem görmeyen para” olmaya doğru iten bir yol açtı.

Ankara’nın “Yel değirmeni savaşında” iş, giderek TL varlıklardan kaçışa, TL varlıkların takasının bile kısıtlı yapılmasına dayandı.

20 Mayıs günü BDDK, aldığı yeni bir kararla Euroclear ve Clearstream kuruluşlarını TL yasağından muaf tuttuğunu açıkladı. Açıklamada, yaptığı işin yanlış olduğunu kendisi bakın açıklamada nasıl yazıyor;

“Kurulca yapılan değerlendirme neticesinde, TL cinsinden tahvil ve kira sertifikası işlemlerinin takas operasyonlarının olumsuz etkilenmemesini ve TL cinsinden menkul kıymetlerin etkin ve verimli bir şekilde işlem görmesini teminen…Kurum tarafından Euroclear Bank ve Clearstream Banking isimli kuruluşların söz konusu sınırlamadan muaf tutulması uygun görülmüştür”.

Demek ki olumsuz sonuçlarını hesaplamamışlar.

Bana sorarsınız, BDDK hala yanlışının farkında değil; Euroclear ve Clearstream kendileri TL bulamadığı için değil, ödeme karşılığı menkul kıymet devralacak olanların yani menkul kıymet satın alan yatırımcıların TL bulamadığı için temerrüde düştüklerini anlamamışlar.

Bir başka gelişme de; kamuoyuna manipülatör gibi işaret edilen ama sonra işlem yasakları kaldırılan büyük bankaların TL işlemlere aracılık yapmayı bırakmaları. Kaybeden kim? Parasının tüm dünyada yayılmasını, itibar görmesini isteyen bizler.

18 Mayıs’taki Bloomberg haberinde; 7 Mayıs’ta BDDK tarafından yasaklanan ve sonra yasağı kaldırılan bankalardan BNP Paribas’nın, brokerlik hizmetleri çerçevesinde, TL piyasa operasyonlarını küçültme ve müşterilerine TL cinsi işlem önerisi yapmama kararı aldığı yer alıyordu.

2018’deki swap kısıtlamaları başlayana kadar, Londra piyasasında TL swap işlem hacmi aylık 500 milyar dolar seviyesinde iken, 2018 sonrasında 350-400 milyar dolara geriledi.

ugurses.net

Aylık 250-300 milyar dolar seviyesinde olan TL karşılığı spot döviz işlemleri 200-230 milyar dolara geriledi.

ugurses.net

Merkez Bankası verilerine göre; Türkiye’deki ticari bankaların, kendi aralarında, bireysel ya da kurumsal müşterileriyle, yabancı banka ve kurumlarla yaptığı spot döviz alım-satım işlem hacminin ise Ağustos 2018 öncesinde günlük ortalama 8 milyar dolar seviyesinden, Nisan 2020’de 4.6 milyar dolara düştüğü görülüyor.

ugurses.net

TL’yi yabancılara yasaklamanın getirdiği sonuç; TL’nin değerinin oluştuğu piyasaları sığlaştırmak oldu. Bir para cinsi sığ piyasada mı kırılgan olur? Yoksa derin ve işlem hacmi yüksek piyasada mı? Yanıtı biliyoruz; sığ piyasada TL artık daha kırılgan.

Gelelim ödemeler sisteminden geçen para transferlerine.

Swift sistemi küresel bir para transfer sistemidir. Veri konusunda da kamuya açıklıkta oldukça tutucu bir kurumdur. Yuan için oluşturduğu “Remnibi izleme” verisi ara sıra yayımlanıyor. Buradan da TL için ipucu bulma şansı çıkıyor. Ocak 2020’de yayımlanan izleme raporunda, küresel çapta yapılan ödemelerde şöyle bir tablo ortaya çıkıyor.

ugurses.net

2017’deki listenin en başında ABD doları var; tüm ödemelerin yüzde 39.8’i. Listenin 20. sırasında ise TL’nin olduğu görülüyor. Küresel ödemelerin binde 2.5’i olarak.

2 yıl sonra, yani 2019 sonunda TL’nin payı düşmüş ve yerine başka bir para Şili Pesosu oturmuş. TL ilk 20’den düşmüş.

Tüm bu olanlar bir tek olguya işaret ediyor; TL ne yazık ki uluslararası geçerliliği ve kullanımı çok yaralı bir para artık.

1989’da döviz serbestisi sağlanan kambiyo rejiminde 30 yıl geride kaldı. Oldukça zor ve adım adım kazanılan TL konvertibilitesi kötü yönetim altında son 2 yılda büyük yara aldı. Çok yazık oldu.

Uğur Gürses

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi, Piyasa

Hisseli harikalar kumpanyası

ugurses1

Egemen Bostancı ve Haldun Dormen tarafından 40 yıl önce sahneye konan “Hisseli Harikalar Kumpanyası”, Broadway’de de sahnelenen ilk müzikalimizdi.

Son 6-7 yıldır süregelen, bugünlerde de yine tekrarlanan Ankara kumpanyası şu; işler iyi giderse hissesi hükümete, kötü giderse hissesi “yabancı güçlere” yazılan bir kumpanya var ekonomi yönetiminde.

Döviz açığı olan ülkede, yabancı döviz getirirse “Türkiye’deki cevheri gördüler” haberleriyle hükümet başarısı oluyor; yabancı dövizini alıp çıkarken “paramıza saldıran yabancılar” oluyorlar.

Hatta daha tuhafı; dünyada salgın nedeniyle her ülkede likidite talebi artıyor, yabancı yatırımcılar da doğal olarak mali yatırımlarını nakde çevirip ülkelerine götürüyor. Başka bir ülkede değil, Türkiye’de ülkeyi yönetenler “bize kumpas”, “paramıza saldırıyorlar” diyerek ortalığa dökülüyor. Bir tek bizde.

Bugünün finans dünyası her şeyi oldukça iyi biçimde izliyor. Öyle ki “bize operasyon çekiyorlar” diyenlerin haberi yokken, Singapur’daki bir yatırımcı dünyanın herhangi bir gelişen piyasa ülkesindeki rezerv kaybının, yabancı yatırımcı çıkışının kaç milyar dolar olduğunu iyi biliyor.

Çok profesyonel olmanıza da gerek yok; Nisan sonundaki WSJ haberini okuyan bir Japon, 13 gelişen piyasa ülkesinden Mart sonunda 143.5 milyar dolar çıktığını öğrenmiş oluyordu çoktan. Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF) neredeyse her gün gelişen ülkelerden çıkan sermayenin ne olduğunu raporluyor. IIF’in hesaplarına göre, Covid-19 salgını ile 21 Ocak baz alınarak Nisan ayı sonunda gelişen ülke piyasalarında kabaca 100 milyar dolar çıkış yaşanmıştı. Bu çıkış, 2009 krizinden bile daha sert görünüyordu. Mayıs’ın ilk haftasında ise 17 milyar dolarlık bir giriş olduğu da not ediliyor.

Türkiye’den çıkan paranın da kabaca 10 milyar dolara yakın olduğu, rezervlerdeki kaybın da 20 milyar doları geçtiğini görüyoruz.

Parada da salgın

Beklenmeyen bir salgın bu; tüm ülkelerin ekonomileri durmuş ya da sert biçimde yavaşlamış halde. Özellikle dış alem gelirlerine bağımlı olan ülkelerin döviz açıklarının artacağı, bunun da o ülkelerin paralarında değer kaybı yaratacağı çok açık. Basit bir arz-talep ilişkisi. Tüm bunlar, beklentiler piyasalarda, her zaman olduğu gibi erkenden satın alınıyor.

31 Ocak tarihini baz alarak, 5 Mayıs’a kadar gelişen ülke paraları ne kadar değişti diye bakılırsa çıkan tablo şöyle;

En çok değer kaybeden 5 para cinsi, Brezilya Reali, Meksika Pesosu, Güney Afrika Randı, Türk Lirası, Rus Rublesi. Bu paralara karşı dolar yüzde 13 ile yüzde 23 arası bir artış göstermiş.

Kaynak: Bloomberg

Şunu da hatırlatalım; kamu bankalarının 7 gün 24 saat boyunca satışı ile seviye savunması yaptığı operasyonlara karşın dolar TL’ye karşı yüzde 15.6 artmış. Bu kur savunması olmasaydı olasılıkla yüzde 20’lik bir oranda artmış olacaktı.

 Tüm bu tabloda ne Brezilya’da ne de Meksika’da ne Güney Afrika’da ne de Rusya’da iktidar yetkilileri kendilerini ortaya atıp da “paramıza Londra’da operasyon çekiyorlar”, “Koronaya karşı çok iyi bir performans gösterdik, bu salgından çıkınca ekonomik atılım yapacaktık, bunun önünü kesmek için, ekonomimize saldırıya geçtiler” diye mağdur rolü oynamadılar.

Hiç fark etmiyor; ister “Rahip krizi” isterse “Kovid krizi” olsun, her krizde beceriksizlik ve kötü yönetime bahane olarak bir “dış güç” hikayesi dinliyoruz. Daha doğrusu bu propagandanın muhatabı, bu işleri hiç bilmeyen yurttaşlar; oy kaybına karşı bir “düşman” bularak siyasette günü kurtarma çabası yürütenler de, sorumluluklarını yerine getirmedikleri için sonuçlarını dışarıya fatura etme çabasında.

Yurttaşlar olarak bizlerin sorması gereken; neden bu çalkantılara önlem almadınız? Piyasalar spekülasyon temelinde çalışır. Beklentilere göre alım-satım yapılır. Kötü giden ülkelerde, krizler de kötü yönetiliyorsa buna spekülatif pozisyon alanlar olacaktır. Sorun, bu beklentileri iyiye çevirecek yeteneğin kapasitenin olup olmadığındadır. Velev ki kötü niyetli spekülatörler paramızın değer kaybetmesi için uğraşıyor; bunu tersine çevirmek için yönetim neden zamanında önlem almadı, bugün şikayet etmek yerine?

Kötü tarafı şu; hükümetin ve ekonomi yönetiminin söylemi ile ortaya çıkan tabloda, yetkililerin sözünü vurgulayarak çokça ettiği “dış güç” o kadar etkili oluyor ki hükümet baş edemiyor. Sunulan görüntü bu. Böyle bir söylemin belki kısa vadede oy kaybı yaratmayacağı düşünülse de beklenen ekonomik faydası yok, tersine zararı var. “Baş edilemeyen görünmez güçler” varsa vatandaşın zihnine tebelleş olan düşünce, kendisini daha bir korumaya alması yönünde oluyor.

Gerçekten de Ankara şu soruyu kendine sorsun; son 2 yılda TL’yi terk ederek 30 milyar dolar satın alan yerleşikler varken, neden Londra’da baron arıyoruz? Kendi yurttaşımızı ikna edebilmiş misiniz?

“Londra’dan saldıran güçler” diye hafta içinde önümüze konanlar ise yabancı yatırımcıların işlem yaptığı platformların sahipleri bankalardır. Bu bankalardan birinin döviz işlem platformu, yakın zamana kadar kamu bankalarının 7-24 “arka kapıdan” döviz satma operasyonlarını yürüttüğü platformlardan biri idi.

Bu bankalar, sadece işlem değil aynı zamanda da yabancı bankaların “clearing” ve saklama hizmetlerini de yapan bankalar. “TL’ye saldırmak” konusunda nasıl bir sorumlulukları var henüz bilmiyoruz. Kamuoyuna açıklanan ise bu bankaların “TL yükümlülüklerini EFT kapanma saatine kadar yerine getirmemiş olmaları”. Acaba, döviz alan bir müşterileri TL getiremediği için bu bankalar açıkta mı kaldılar? Yani müşterilerine muhabir banka gibi işlev görürken mi? Yoksa doğrudan kendileri döviz alıp karşılığı TL’leri ödeyemediler mi? Umarım otoriteler bu olayın ayrıntılarını kamuoyuna açıklarlar.

Şunu hatırlatalım; TL faizleri piyasaya bolca pompalanan TL yüzünden Merkez Bankası’nın yüzde 8.75’lik faizinin de altına düşüyorsa örneğin yüzde 3-4’e, temerrüde düşme konusunda cazip bir durum da ortaya çıkıyordur. Temerrüt durumu oyuncular arasında ortaya çıkabilir. Piyasa çalkantısı olan zamanlarda bununla karşılaşmak şaşırtıcı değildir.

BDDK Başkanı’nın pazar günü Anadolu Ajansı’na yaptığı açıklamaya göre; “Kurul kararının ardından, söz konusu yabancı bankaların yükümlülüklerini yerine getirdiği takdirde işlem yasağının kaldırılması hususu değerlendirmeye alınabilir. Bu üç bankanın taraf olduğu işlemlerin kur manipülasyonu teşkil edip etmediği ile ilgili inceleme ve soruşturmalar devam edecek ve sonuçlandırılacaktır”.

Yani, bu 3 banka önce manipülasyon yapıyorlar diye kamuoyunun önüne atılıyor; sonra yükümlüklerini yerine getirirlerse bunlara getirilen döviz işlem yasağının kaldırılacağı söyleniyor; yasağın TL ödemesini yapamadıkları için getirildiği, bununla manipülasyonun ilgisinin olmadığı açık. Çünkü başkan, olup olmadığının soruşturulmaya devam edildiğini anlatıyor.

Yani iddia edildiği gibi manipülasyon var diye çıkılan yolda elde ortada failin olmadığını anlıyoruz.

Ortaya dökülen durum da şuydu; “paramıza operasyon çekiyorlar” denilip, TL’nin borç verilmesinin tüm yabancılara yasaklanması, bunun sonucu yerli bankaların korkusundan sınır ötesine TL vermemesi sonucu TL temerrüdün ortaya çıkması kaçınılmaz olmuş.

Yani TL temerrüt koşullarının Ankara’nın hazırladığı, temerrüde düşeni de kamuoyunun önüne attıkları anlaşılıyor.

Tuhaf olan piyasada spekülatif işlem yapanlar değil, buna karşı “acaba biz yanlış bir iş mi yapıyoruz?” diye düşünmeden manipülatif işlem iddiasıyla yasaklamacı yola sapan otoritelerin olmasıdır. Bununla Türk Lirası’nın konvertibilitesi oldukça fazla hasar görmüştür. TL talep etmek “TL’yi açığa satmakla” eş değer tutulduğunda ki tüm ülke piyasalarında olağan bir işle türüdür bu, asıl hasarı Türkiye’deki bankalar görmektedir. 2005’te başlayan ucuz konut kredisi penceresinin sırrı, Türkiye’deki bankaların Londra’dan swap kanalıyla düşük faizler uzun vadeli TL borçlanabilmesindedir. Şimdi yabancılara TL yasağıyla, Türkiye’deki kredi kanalı da tıkanmaktadır.

2018’den bu yana gelinen noktada; swap, repo, depo gibi kanallarla TL’nin yabancı banka ya da mali kuruluşlara plase edilmesi fiilen yasak hale gelmiştir. Bu TL için uygulanan sermaye kontrolünden başka bir şey değildir. TL’nin tüm dünyada geçerli bir para olmasının alt yapısı olan konvertibilitenin de altını boşaltmaktadır.

Malezya tipi sermaye kontrolünü kendi ulusal parası cinsinden swap tipi işlemlerle başlatan yetkililer, yurttaşların ve şirketlerin gözünde kaygıya yol açan yanlış bir politika yoluna sapmışlardır.

Sonuç ne?

Her krizde zayıf bünyede nükseden hastalığa ve buna tedavi uygulayamama kifayetsizliğine bir “Londra baronları” hikayesi çıkaran, Gezi protestolarından başlayıp, her bir piyasa çalkantısında inceleme-soruşturma açıldığının ilan edildiği, aradan aylar geçmesine karşın bu soruşturmaların esamesinin okunmadığı da kayıtlarda. Örneğin 2013’te Gezi’deki, 2018’deki Brunson çalkantılarındaki incelemelere, soruşturmalara ne olmuştur? Manipülasyon varsa hangi kurumlar yapmıştır? Yoksa kamuoyunu yanıltıcı, tasarrufçuyu ürküten propagandalar neden yapılmıştır?

Uğur Gürses

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi, para politikası

Dalgalanma korkusu

ugurses1

Ankara’da deniz yok ama fena halde bir “dalgalanma korkusu” basmış durumda. “Dalgalanma korkusu”, kredibiliteyi kaybedenlerin başına geliyor.

Bunun ne olduğuna gelemeden, hikâyenin başına dönelim.

Merkez Bankası Başkanı Murat Uysal dün (30 Nisan) yılın ikinci Enflasyon Raporu’nu açıkladı. Raporda 2020 sonu için öngörülen enflasyon tahmini ocak ayındaki tahmine göre yüzde 0.8’lik azalışla yüzde 7.4’e çekilmişti. Bunda etkili olan değişim; çıktı açığındaki 1.2 puanlık, gıda fiyatlarında da 0.3 puanlık aşağı yönlü güncelleme ile işgücü maliyetlerinde 0.5 puan, kur artışından gelen 0.2 puanlık etki idi.

Bankanın raporunda daha ayrıntılı analizler var; önemli ölçüde belirsizlik vurgusu bu analizlere eşlik ediyor. Özellikle “çıktı açığı” konusu dikkate değer. Bankanın ekonomide içinde bulunduğumuz çeyrekte kayda değer bir küçülme beklediği anlaşılıyor.

Kimsenin salgının nasıl seyredeceği, bunun ekonomide yaratacağı hasarlar konusunda derinlemesine bir tahmini yok. Çok büyük belirsizlikler içinde temel varsayımlara dayanan analizler paylaşılıyor.

Merkez Bankası da bundan çok uzak değil; “kimseyi ürkütmeden, orta yoldan” ılımlı bir açı paylaşıldı.

Rapordaki belirsizliklerin başında gelen bir diğer unsur da ihracat ve turizm gelirlerindeki kayıplarla, ithalat ve emtia ile enerji fiyatlarındaki düşüşün getireceği olumlu etkinin nasıl denge yaratacağında.

Bu konuyu “Zoom” adlı program üzerinden yapılan görüntülü basın toplantısında Başkan Uysal’a sordum. Uysal, “ödemeler dengesinde ılımlı seyir” beklediklerini söyleyerek muğlak bıraktı. Raporda da “Turizm gelirlerindeki kaybın büyüme, istihdam ve cari denge üzerinde önemli yansımaları olacağı öngörülmektedir. Ancak, mal ve hizmet ihracatında beklenen yavaşlamaya rağmen, emtia fiyatları ve ithalatın sınırlayıcı etkisiyle cari işlemler dengesinin yıl genelinde ılımlı bir seyir izleyeceği tahmin edilmektedir” vurgusu da aynı biçimde yer alıyor.

Geçen yılın Nisan-Aralık dönemindeki turizm gelirleri dikkate alınırsa tek başına turizmde yılın kalan 3 çeyreğindeki kayıp muhtemelen 25 milyar dolar seviyesinde olacak. Eğer oldukça iyimser biçimde “salgın haziran sonuna doğru sönümlenir; kademeli bir toparlanma ve turist akımı başlar” gibi bir varsayım varsa “ılımlı bir seyir” bunun üzerine kurulu ise hiç de gerçekçi değil.

Aynı biçimde ihracat kayıpları da öyle; “dış pazar büyümesindeki 1 puanlık artışın altın hariç ihracat büyümesini yaklaşık 3 puan artırdığı” saptamasının yer aldığı raporda, “Salgın nedeniyle başta Avrupa ülkeleri olmak üzere dış̧ pazarlarımızda öngörülen daralmanın 2020 yılında ihracat imkânlarını ciddi ölçüde sınırlayacağına işaret etmektedir” denildikten sonra, turizm ve diğer gelişmelerin “ılımlı bir cari denge” sonucuna nasıl götürdüğünü anlayamıyoruz.

Ödemeler dengesinde ufukta görünen sorunları “inşallah iyi olur” gibi şimdilik halı altına süpürürken, döviz kuru seviyesi savunmanın nasıl bir ekonomik fayda sağlayacağı da merak konusu.

“Kur savunması” halüsinasyon mu?

Başkan Uysal’a bir gazeteci tarafından sorulan “Kamu bankaları kanalından neden döviz satıyorsunuz? Dalgalı kur rejiminden kamu kontrollü kur sistemine mi geçildi?” sorusunu takiben şunu sordum; “Giderek daha açık biçim alan örtülü bir kur savunusu var; kur 7’yi geçmesin ama 6.9950’de dursun, bunun nasıl bir ekonomik mantığı var?”

Uysal’ın bu iki sorunun “ortalamasına” yanıtı şöyle oldu:

“Bunun olmadığını çok net biçimde görebiliriz. Mart ayının ikinci haftasından itibaren biraz daha hızlanmakla birlikte, kademeli biçimde kurda bir değişim, TL’de bir miktar değer kaybının kademeli olarak yaşandığını gördük. Biz bu alanda yalnız değiliz; diğer gelişmekte olan ülkelerde de daha yüksek oranda, düşük oranda olanlar da var; TL’de değer kaybının da bizim ortalarda bir yerde, ortaların biraz altında olduğunu görüyoruz. Bu bize aslında kurda seviye savunma gibi bir hareket tarzında olmadığımızı gösteriyor. Reel kur seviyesini de gözetmemiz gerekiyor. Son gelişmelerle reel kur seviyesi son dönemlerin en düşük seviyesinde seyrediyor.

Uysal “Ayrıca kurdaki istikrarı da gözetmemiz gerekiyor” vurgusu da yaptı.

Şunu özellikle yeniden hatırlatayım; sorum “kur seviyesi savunusu” idi.

Kur hedefi olmak başka, kuru seviye seviye savunmak başka. Ankara’nın kur hedefi olmadığı çok açık. Ama seviye savunusu çok açık.

Artık “kasabanın sırrı” boyutunda herkesin bildiği, gördüğü bir durumu, Başkan Uysal kamu bankalarınca piyasada 7 gün-24 saat belli seviyeleri korumak için sürdürülen kur savunusunu “hiç olmuyormuş gibi, yokmuş gibi” yanıtlamayı tercih etti.

Aşağıda Bloomberg’in haberinde kullandığı günlük dolar kuru seyri grafiği var. (Noktalı çizgileri ve seviye etiketlerini ben koydum).

Nisan ayı içinde ilk 15 gün boyunca 6.80 seviyesinin geçilmemesi için döviz satışı yapılarak “kur savunması” yapıldığı, yüklü çıkış geldiğinde bir süre kurun bırakıldığı, sonra yeniden yine bunun sürdürüldüğü grafikten de görülüyor.

Kaynak: Bloomberg

Kur savunmasının Nisan ayının üçüncü haftasında, tavan sınırının 6.95’e kurulduğu hatta devam ettirildiği, sonra gelen bir dalga sonucu da 7 sınırına çekildiği biliniyor ve görülüyor.

Ekonomik birimlerin, uzmanların, ekonomistlerin gözünün içine bakarak bunun yapılmadığını söylemek nasıl açıklanabilir bilmiyorum ama; aynı dönemde Merkez Bankası’nın rezerv kaybı da bize bunun kanıtı olarak çok şey söylüyor.

Merkez Bankası Başkanı Uysal, döviz kurlarında olduğu gibi rezervlerde de dalgalanmalar olduğunu, bunun tüm gelişen ülkelerde olduğunu söylerken, döviz kuru sisteminde değişiklik olmadığını, dalgalı kur rejiminin devam ettiğini vurguluyordu. Bu sözlerine “ancak böyle dönemlerde finansal istikrarın korunması açısından, farklı kanallarda döviz rezervlerimizde değişimler yaşanıyor” diyordu.

Hani şu belediye seçimindeki malum sözler gibi; “hiçbir şey olmasa da bir şeyler oldu” gibi anlam yerini buluyordu.

Vitrininde “dalgalı kur rejimi” olan ülkelerde merkez bankaları kura müdahale ediyorlarsa bunun iktisat yazınındaki adı “dalgalanma korkusu”dur (fear of floating).

İktisatçılar Guillermo Calvo ve Carmen Reinhart tarafından 2002 yılında yazılan makalede dile getiren dalgalanma korkusunun nedeni şunlar; kredibilite eksikliğinden dolayı yüksek dolarizasyon, kur geçişkenliğinin yüksek olması ve ani duruş kaygısı.

Bu nedenler, dalgalı kur rejimin sekteye uğramasına yol açmaktadır. Para otoritesinde kur rejiminin serbestçe uygulanması konusunda tedirginlik vardır; yani dalgalanma korkusu vardır. Döviz piyasasına dolaylı ya da doğrudan müdahaleler yapılır. Kur görece istikrar kazansa da rezerv dalgalanmasına yol açar.  

Kredibilite yokluğu merkez bankalarının otoritesini yok eder. Beklentiler yönü belirler. Dolarizasyonu besler. Merkez bankalarının etkili bir otorite olarak hareket etmesini kısıtlar. Dalgalanma korkusu basar. Nasıl? Son birkaç yıldır tanıdık geliyor değil mi?

Para politikasının kontrolünü Ankara’da Külliye’ye teslim eden Merkez Bankası işte tam da bu durumda. Öyle ki dalgalanmaya karşı bir müdahale de değil; bu, kimin belirlediği bilinmeyen anlamsız bir “kur seviyesi savunması”na dönüştü.

Kamu bankaları kanalıyla “agresif trader” gibi seviye savunması yapılması Merkez Bankası’nın rezervlerini erittiği gibi herhalde bu gidişle iktisat literatürüne de yeni bir başlıkla girmeye aday olacak.

İmkânsız imkânsız

Mundell-Fleming modeli ya da bilinen haliyle “imkânsız üçlü” kavramı; sermaye hareketleri serbestken hem kurun hem de faizin aynı anda kontrol edilemeyeceğini söylüyor.

Dalgalı kur rejimi şok emici esnekliği nedeniyle para politikasının bağımsız biçimde çalışmasını sağlar. Örneğin döviz alıcısı piyasaya girdiğinde kur yükselir, yükselen kur hem yeni alıcılar için daha pahalı hale gelir hem de duruma göre potansiyel satıcılar için de cazip hale gelir.

Sermaye hesabı serbest iken, “hem faizi düşük tutayım hem de kur belli bir seviyeyi geçmesin” olmuyor.   

Aşırılıklara müdahale bir tarafa, birilerinin kafasına göre belirlediği kur seviyesi savunması yapmak, sermaye çıkışı için ucuza döviz “tanzim satışı” yapmak demek. Ayrıca sonsuz döviz rezervi olmadığına göre; hızla rezerv eritmek demek.

Son 2 ayda giderek belirginleşen tablo bu.

Ankara şimdi bu “deneyde” hızla rezerv eritirken, sermaye hesabı serbestisine de kilitler takarak hızla kapanmaya doğru koşuyor.

Uğur Gürses

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi, para politikası, Piyasa

Ankara’nın “Fed’den swap” rüyası

ugurses1

Korona virüs-19 krizi patlak verdiğinden bu yana Merkez Bankası rezervleri yaklaşık 20 milyar dolar düştü. Şimdi, “ABD Merkez Bankası Fed’den swap imkânı sağlanabilir mi?” sorusu gündemde.

Korona günlerinde hem kur zıpladı hem de rezervler hızla eridi. Ankara hala kuru tutmak için rezerv eritiyor. Salgın nedeniyle hem ihracatta hem de turizmde hatırı sayılır bir gelir kaybımız olacak. Ama borç servisi de bizi bekliyor olacak.

Bilanço makyajı amaçlı Katar ve Çin Merkez Bankası swapları, ticari bankalarla yapılan swapları ve yurtiçinde park etmiş altın rezervleri düşüldüğünde kullanılabilir rezervler 35 milyar doların altında.

Geçmişte de altını kalınca çizdiğim gibi; Merkez Bankası kaynaklarını kullanma ve yüklü faiz indirimi yapabilmek uğruna rezervleri eritmemek, bunun sonucu olarak da günün birinde rezervleri tartışılır hale getirmemek gerekiyordu. Ne yazık ki “halının altına süpürme” makinesi Ankara’da dur durak bilmedi.

Salgın sonrası yakın dönemde 20 milyar dolarlık rezerv kaybından sonra durumun herhalde farkına varıldı ki; Cumhurbaşkanı Erdoğan 27 Mart’ta telekonferansla katıldığı G20 toplantısında “merkez bankaları arasındaki swap anlaşmalarının G20’nin tüm üyelerini kapsayacak şekilde genişletilmesi gerekiyor” dedi.

19 Nisan günü Merkez Bankası Başkanı Murat Uysal’ın Anadolu Ajansı’na verdiği mülakattan öğreniyoruz ki; “yeni swap anlaşmaları tesis etmek amaçlı görüşmeler” yapılıyormuş.

Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ABD Başkanı Trump’la yaptığı görüşmelerde de bu konuyu talep etmiş olması muhtemel.

Muhatap çok açık; ABD Merkez Bankası Fed’den swap imkânı istiyor Türkiye.

Bu talebe ilişkin Bloomberg’in 9 Nisan, Reuters’ın da 10 Nisan haberleri henüz yalanlanmadı.

Salgının mali piyasalara etkisinin görülmeye başlandığı hafta Fed 15 Mart günü 5 büyük merkez bankasına swap penceresi açarak işe koyuldu. 19 Mart günü ise ilave olarak 9 merkez bankasına genişletti bu swap kolaylığını.

Merkez bankalarına Fed tarafından swap penceresi açılan ve bugüne dek 400 milyar dolar kullanan 14 ülke şunlar; Avrupa, Britanya, Kanada, Japonya, İsviçre, Avustralya, Danimarka, Norveç, Singapur, Brezilya, Kore, Meksika, Yeni Zelanda, İsveç.

Bu liste, 2008 küresel krizinde swap penceresi açılan ülkeler listesinden farklı değil; aynısı.

Peki Fed Türk Merkez Bankası’na swap penceresi açar mı? Ya da şöyle soralım; 2008’de açmayan Fed şimdi açar mı? Bir ilave soru da Fed’in hangi kriterleri kullandığıdır.

2008’de Fed önce gelişmiş ülkelerin merkez bankalarına sınırlı miktarla başlayıp devamında swap limitini “sınırsız” hale getirirken, Brezilya, Kore, Meksika ve Singapur’a 30’ar milyar dolarlık swap imkânı tanımıştı. Bunu da onayla kullanabileceklerdi.

Fed hiçbir zaman swap imkanına dahil olan merkez bankalarına dair temel kriterleri açıklamadı. Ancak, Brezilya, Kore, Meksika ve Singapur gibi 4 gelişen ülke merkez bankalarına swap imkânı tanıdığı Ekim 2008’deki Açık Piyasa Komitesi (FOMC) toplantısında konuşulan-tartışılan başlıklar tutanaklarda yer alıyordu.  Bu da bize kriterlerin neler olduğunu söylüyor.

Ayrıca, daha sonra Fed’e doğrudan ya da diplomatik yollarla ABD yönetimine başvuran, swap imkânı talep eden gelişen ülkelerin de refüze edildiği çeşitli kaynaklarda yer alıyor.

Kriterler neler?

Birincisi, swap imkânı tanınacak her bir ülkenin belirgin ekonomik ve finansal ağırlığı olması gerektiği, bu ekonomilerdeki finansal kırılganlıkların giderek ortaya çıkan finansal baskıyla yoğunlaşması ve ABD ekonomisine ya da küresel ekonomiye yayılmasını tetikleme olasılığı başta geliyor. Bu konuda 700 milyar dolara yakın ticaret hacmi olan Meksika-ABD ilişkisine atıflar çok.

İkincisi, swap imkânı tanınacak ülkelerin o güne kadar genellikle, düşük enflasyon, ödemeler dengesinde ölçülü bir cari denge ve kamusal bütçede mali dengeye dayanan ihtiyatlı politikalar izlediğine işaret ediliyor. Bu yüzden, bu ülkelerdeki baskının, küresel krizle gelişmiş ülkelerden gelen risk iştahında azalış, küresel yatırımcılardan gelen hızlı bilanço-borç küçültme etkisi ve dolar likidite azalışı gibi etkilerin yansıması tehlikesi önemli bir neden olarak görülüyor.

Üçüncüsü, Fed’in açacağı bu swap imkanının, bu ülkelerin karşılaştığı ekonomik ve finansal baskıları etkisiz hale getirmeye yardımı olacağı konusunda güçlü bir neden olmalı.

2008’de Endonezya, Hindistan, Güney Afrika, Türkiye, Şili, Peru gibi ülkelerden bazıları resmi ya da gayri resmi kanallardan başvurarak, Fed’den swap imkânı açılmasını istemişler. Bu konuyu 2014’de Radikal’deki köşemde yazmıştım. Yazı için konuştuğum dönemin Merkez Bankası Başkanı Durmuş Yılmaz Türkiye’ye swap imkânı sağlanması için kesinlikle başvurulmadığını söylemişti. 2008 krizi üzerine 2014 yılında “Dolar Tuzağı” adlı kitabın yazarı iktisatçı Eswar Prasad’a sormuştum; “kitabımda Endonezya, Şili, Peru ve Dominik Cumhuriyeti’nin başvurduğunu ama FED tarafından reddedildiklerini yazdım. 2012’de de Hindistan başvurdu ve reddedildi. Bu çerçevede, Türkiye’nin olduğuna dair bir bilgim yok” demişti.

Özetle 2008’de resmi ya da gayri resmi olarak Türkiye başvurmamıştı.

Fed tutanaklarında seçilen 4 ülke dışındakilerin başvuru yapmasının istenmediği açık biçimde konuşulmuştu. Daha önemlisi, talep edecek olanlara IMF’yi adres gösterme eğilimi vardı.

Fed’in amacı ne?

Fed web sitesinde “sıkça sorulan sorular” penceresi açarak swap konusuna açıklık getirmiş. Fed dolar likiditesi sağladığı swap imkanının amacını özetle şöyle açıklıyor: Dolar likidite swapı ile dışarıdan kaynaklanan finansal stresten dolayı Amerikan piyasalarında ortaya çıkan risk azaltma hareketinin, yani mali varlık satışlarının ABD’li hane halkı ve işletmelerine kredi akışının olumsuz etkilerinin azaltılması için, akışın devam ettirilmesini sağlamak için yapılıyor. Fed yabancı merkez bankalarına swap kanalı ile dolar likiditesi sağlıyor. O merkez bankaları da kendi piyasalarına dolar enjeksiyonu yaparak, Amerikan tahvil ve hisse senetlerine, likidite sağlama amaçlı gelebilecek satışları yavaşlatıyor, dolar kredi kanalının dışarıda da açık kalmasını sağlıyor.

Fed ayrıca, bu kanaldan verilen likidite ile o ülkelerin ekonomik koşullarının da desteklendiğini, bunun da dolaylı olarak ABD ekonomisine yarar sağladığını düşünüyor.

Türkiye’nin durumu

Fed’in yabancı ülke merkez bankalarına swap imkânı sağlama kriterleri ve bu pencereyi açmaktan beklediği yararlar dikkate alınırsa Türkiye’nin bu pencereye oldukça uzak kaldığını söyleyebiliyoruz.

  1. Salgın nedeniyle Merkez Bankası’nın ihtiyaç duyduğu dolar likiditesi için piyasaya çıkıp ABD tahvili satması üç-beş yıl öncesine göre hiç olası değil. Çünkü Merkez Bankası 2017’den itibaren iki şey yaptı; birincisi döviz rezervleri içindeki ABD Merkez Bankası Fed’in menkul değer saklama hesaplarında duran 60 milyar dolara yakın ABD tahvili neredeyse sıfırlandı. ABD için dolar kredi akışına risk oluşturmuyor. Örneğin swap imkânı sağlanan Brezilya, tuttuğu 300 milyar dolarlık ABD tahvili ile 4. sırada yer alıyor.
  2. Türkiye G-20 içinde milli gelir ve dış ticaret açısından büyük bir ülke. Ancak son 5 yılda Fed’in teknik düzeyde saydığı ikinci kriter olan, “düşük enflasyon”, “ödemeler dengesinde ölçülü bir cari denge” ve “kamusal bütçede mali dengeye” dayanan ihtiyatlı politikalar izlediğine dair görünüm sergilemedi.
  3. Her ne kadar politik kriterlerin adı anılmasa da tutanaklarda Fed’in ABD Hazinesi ve Dışişleri ile dirsek temasında olduğu ve uygulanan dış politika çerçevesine zımnen uyduğu söylenebilir. 2018’de Brunson krizi ve sonrasında Rusya’dan S-400 alımı nedeniyle hakkında yaptırım yasa tasarıları Kongre’de bekleyen ülkeye, hele ki para vermesi istenen bir merkez bankası fazlasıyla dikkat eder. 
  4. Ekonomisinin kötü yönetildiğini, yapısal sorunların siyasi krizle tetiklendiği ve bunun da “yabancıların komplosu” olarak sunulduğu ülkenin tam tersi yola girip “bize ekonomik savaş ilan eden ülke”den swap imkânı talep etmesi tablosuyla, Fed’in bastığı parayı swap imkânı ile takas etmesi beklenebilir mi?
  5. Şöyle de tuhaf bir durum var; bankalarına, swap piyasasında yabancı banka ve kurumlara TL sağlanmasını bizatihi yasaklayan Türkiye, böylelikle fiilen Amerikan banka ve şirketlerine swap yoluyla TL borçlanmalarını yasaklarken, Amerikan Merkez Bankası’ndan swapla dolar almak istemesi kara mizah olmuyor mu?
  6. Ankara tüm bunların ötesinde; acaba “Fed’den swap imkânı” haberleri ile TL’nin değer kaybını önlemeye mi çalışıyor?

Uğur Gürses

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi

Ekonominin sağlığı: “Halının altına süpürülmüş” sorunlar var mıydı?

ugurses1

Dünyayı ve Türkiye’yi saran Korona virüs (Covid-19) tehlikesine karşı sağlık otoriteleri şu uyarıda bulunuyorlar; ileri yaş grupları ile altta yatan hastalıkları bulunanlar yüksek risk altında. Sağlık Bakanı Fahrettin Koca’nın sıkça tekrarladığı, ölümlerde yüzde 65’e yakın, yoğun bakımda yatan hastalarda ise yüzde 75’e yakın bir oranda “altta yatan hastalık” öyküsü var.

Tüm dünyada bir sağlık krizi yaşanıyor, ama diğer taraftan da eve kapanmak zorunda olan çalışanların, iş sahiplerinin gelir ve iş kaygıları ekonomiye ne olacağını düşündürüyor.

Ekonomilerin derin bir daralma-durgunluk çukuruna düştükleri çok açık. İçinde bulunduğumuz çeyrekte yüzde 10-20’lik küçülme tahminleri yapılmaya başlandı. Yanlış da değil; ekonomilerin yüzde 50’sinden fazlasını oluşturan hizmet sektörü büyük ölçüde kepenk kapattı.

“Peki hangi ülke nasıl etkilenecek?” sorununun yanıtı, nasıl ki Covid-19 ön taramasında “Ateş var mı? Öksürük var mı?” gibi sorularla yapılıyorsa ekonomide de bugünün koşullarında iki temel unsuru içeriyor; birincisi “altta yatan” yapısal bir sorun var mı? İkincisi dış alem geliri ve bütçe dengesi kırılgan mı?

Covid-19 krizine her ülke farklı pencerelerden etkilenerek girdi; derin bir durgunluk peşinen öngörüldüğünden petrol fiyatları yarıya düştü, Körfez ülkeleri ve Rusya gibi bütçe gelirleri petrol ihracatına dayanan ülkeler de sert biçimde etkilendi.

Bütçe fazlası veren Almanya daha rahat girerken, Covid-19’dan da sert biçimde etkilenen İtalya ekonomik olarak da kötü etkileniyor. ABD, Britanya, Japonya gibi ülkeler de ağırlıklı parasal genişleme ve yüklü bütçe destekleri ile krizde ön almaya çalıştılar.

Ya Türkiye?

Türkiye, Covid-19 salgınına yapısal olarak zayıf bir noktada yakalandı. Covid-19 salgınında olduğu gibi “altta yatan hastalık öyküsü”, ekonomide “halının altına süpürülmüş sorunlar öyküsüdür”.

2018 Ağustos ayında ‘Brunson krizi” sonrasında tetiklenen ekonomik krize karşı alınan önlemler ağırlıkla yapısal çözümlerden çok, sorunların görünürlüğünü azaltma ve “semptom tedavisi” idi; “halının altına süpürme” yani.

2019’da yerel seçimler nedeniyle hızlandı, sonrasında da iki büyük metropol belediyesinin seçimde kaybı iktidarı yapısal çözümlerden çok, kolaycı ve gündelik yola soktu; Merkez Bankası’nın kaynaklarına el atmakla başlayarak.

2019 ikinci yarısı ile 2020 başlarındaki toparlanma kamu bankalarının olağanüstü kredi pompalaması ile sağlanabilmiş, her sektörde olmayan bir toparlanma olurken, özel bankaların iştahının olmadığı gözleniyordu çoktan. Zira 2013’ten itibaren ödemeler dengesindeki bozulma ve bunun aşırı borçlanmış şirketler kesimi bilançolarında yarattığı hasarı en iyi onlar biliyordu.

Bir başka unsur, 2018 sonrasında sermaye hareketleri açısından da azalan girişler, artan çıkışlar tablosu ile karşı karşıya kalırken, düşük TL faizleri ve güven kaybı gibi nedenlerle yerleşiklerin döviz hesaplarında da kayda değer bir artış gözlendi.

Yerleşiklerden gelen bu döviz talebi Merkez Bankası’nın arka kapısından kamu bankalarının piyasaya döviz satışı ile karşılandı. 30 milyar doları aşan bir satıştan bahsediyoruz. Ayrıca, yerleşik olmayanların da portföy azaltarak çıktıklarına tanık oluyorduk.

Döviz kurunu bu şekilde tutabileceğini düşünen ekonomi yönetimi, Merkez Bankası’na hızla blok yüzdeliklerle faiz indirtiyor; iktidara yakın gazetelerde de “faiz de indi kur da”, “Hani faiz düşünce kur patlardı?” başlıkları yer alıyordu.

Ağustos böceği-Karınca

Peki Covid-19 martın ilk haftasından sonra Türkiye’de ciddiye alınmaya başlandıktan sonra ne oldu ekonomiye?

2018 sonrası ekonomi politikasında çözen adımlar değil; yasakçı, kısıtlayıcı, semptomları örtücü kötü bir kriz yönetimi gösterilmişti. Kriz kadar krizin kötü yönetimi ve “halı altına süpürme” çabası, gelecek krizleri daha pahalı hale getiriyordu.

Nitekim ekonomik ya da finansal bir dalgadan değil sağlıktan gelen sert bir tsunami o noktaya taşıdı. Muhtemelen 2008-2009 krizinden daha sert bir küçülmeye tanık olacağız.

Ekonomide atılan adımlar da öncekinden farklı olmadı; içine düşülen krizdeki belirsizliği daha da arttıran, toplumun ve yerel siyasetin bile gerisinde kalan adımlar.

16 milyona yakın çalışanı bulunan hizmetler sektöründe, işyerleri karantina amacıyla idari kararla kapatılırken, çalışanlar kısa çalışma ödeneğine yönlendirilirken, kaygıları gidermek yerine diğer taraftan 5 bin TL’lik ihtiyaç kredisi imkânı işaret ediliyordu. Sonra da ortaya çıkan yasa taslağından anlaşılıyordu ki; işverenlere çalışanları işten çıkarma yasağı getiriliyor ama ücretsiz izne çıkarma kapısı açılarak, çalışanlar 1.752 TL’lik kısa çalışma ödeneğinden daha da düşük 1.177 TL’lik bir “işsizlik ödeneğine” razı edilmeye çalışılıyordu.

16 milyon çalışanı olan, bunun yanında sanayi sektörü ile birlikte kayıt dışı çalışan kabaca 4 milyon kişiye adres de Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nca 1000’er TL’lik nakit yardım gösteriliyordu.

Yakın zamana kadar bildiğimiz, 2 milyona yakın kişi kısa çalışma ödeneğine başvurmuş, sadece 700 bin kişiye maaş bağlanmış. 2 milyon kişiye de 1000’er TL’lik yardım ulaştırılmıştı. İkinci bir 2 milyon kişiye verilecek yardımın kriterlerinin belirlenmediği açıklanıyordu. Neredeyse bir ay oluyor; yetkililer kriterleri bilmiyor da açıkta kalanlar mı bilecek?

Sayılarını bilmiyoruz ama hamasi konuşmaların da ötesinde, kapanan iş yerleri duran ekonomi nedeniyle gelecek, iş, gelir kaygısına kapılanlara doğrudan ve güven veren bir taahhüt yok.

Ayrıca bu krizin ekonomik hasarlarını karşılamak için gerekli “yastık” da yok. Son bir yılda bütçesini toparlamak yerine Merkez Bankası’nın kaynaklarına yaslanan hükümet, bu krizde de orayı adres gösteriyor.

Daha önce görülmemiş bir insani krize karşı çok doğal olarak daha önce atılmamış adımlara ihtiyaç olması yanlış değil. Ancak bunu insani kriz gelmeden kullanan bir ekonomi yönetimi varsa iki defa düşünmek gerekiyor.

Parası rezerv para olan-olmayan

ABD para basıyor diye aynısını yapmaya kalkarsanız paranıza sert biçimde değer kaybettirir, dünyada durgunluk içinde fiyatlar düşerken ülkenizi hiperenflasyona sürüklersiniz.

Gelir transferinin kaynağının kısa vadede İşsizlik Sigortası Fonu olması gerektiğine şüphe yok. Ancak yöntemin yanlış olduğunu düşünüyorum. Merkez Bankası fondaki tahvilleri satın alarak Hazine’ye nakit vermek yerine, repo ile ve sınırlı miktar yapmalıydı. Bunun da belli bir vadede tahsil edilecek bir program dahilinde olmalıydı.

Gelişen ülkelerin bir bölümü benzer pencereler açmasına, hatta Britanya’da olduğu gibi arada tahvil de olmadan merkez bankasının hükümete doğrudan nakit hesap açmasına karşın, iki grup ülke arasındaki fark şurada; gelişmiş ülkelerin paralarının rezerv para olması, gelişen ülkelerin de bu rezerv paralar cinsinden dış alem hesaplarının açık veriyor olmasıdır. Bu yüzden, gelişen ülkelerde parasal genişlemenin etkisi farklı, gelişen ülkelerde parasal genişlemenin etkisi farklı olacaktır.

Covid-19 salgınının Türkiye’de yayılması sırasında mali piyasaların da dünyada olduğu gibi stres altına girdiği malum. TL hızla değer kaybetti, faizler yükseldi, borsa sert düştü. Merkez Bankası rezervleri şubat sonuna göre kabaca 20 milyar dolar düştü. Piyasa uzmanları, kamu bankalarının döviz satmaya devam ettiğini aktarıyorlar. Bu süreçte bile döviz satarak kimin belirlediği bilinmeyen kur seviyelerini savunmak, eriyen rezervleri daha da dibe çekiyor.

Ödemeler dengesinde en büyük kalemlerden turizm gelirlerinde ikinci ve üçüncü çeyrek turizm gelirlerinde olmak üzere kabaca 20 milyar dolar kayıp olası. Ayrıca tüm ülkelerdeki talep düşüşü nedeniyle ihracatımız da yara alacak.

Gelecek bir yılda borç da ödeyeceğimize göre; döviz rezervlerine ihtiyaç duyacağımız bir gelecek ufukta hızla belirirken, bir taraftan bolca para basarak bir taraftan hala kamu bankalarına döviz sattırarak savunulamayan kur seviyeleri için rezervleri çarçur etmek akıl alır gibi değil.

Kendi rezervini çarçur edene başkası verir mi?

Her alanda olduğu gibi bu konuda da savrulma uzun sürmedi; bir taraftan son bir yılda olduğu gibi para basarak, faiz indirerek ulusal parasını değer kaybına kapı açan, eldeki rezervlerini eriterek kur seviyesi savunan ülkenin yönetimi, salgın sonrasında “Fed bize swap penceresi açsın” diye, 2018’de Brunson krizi sırasında “bize ekonomik savaş açtılar” diye halka şikâyet ettikleri ABD yönetimini aramıştı. Bu konudaki Bloomberg’in 9 Nisan, Reuters’ın da 10 Nisan haberleri henüz yalanlanmadı.

2017’den itibaren Reza Zarrab davası ile başlayarak, 2018’de Brunson krizi, 2019’da Rusya’dan S-400 sistemlerinin alınması, buna ilişkin ambargo-blokaj olasılığına karşı Türkiye’nin döviz rezervleri hızla ABD’den transfer edildi. Fed kasalarında emanette duran 30 tona yakın altın sıfırlanarak yurda getirildi, 60 milyar dolara varan ABD devlet tahvil stoku da eritilerek altın ve başka para piyasası alanlarına kaydırıldı.

İşin ilginç tarafı; az sayıdaki diğer ülke merkez bankalarına swap penceresi açan Fed, bu defa Covid-19 salgını nedeniyle hem swap imkânı açıp 400 milyar dolara yakın kullandırdığı gibi, ABD devlet tahvili karşılığı repo yapma imkânı da ilan etti. Swap imkanını Türkiye’ye 2009’da da kullandırmamıştı. Şimdi de öyle görünüyor. ABD’deki tahvil stoku da sıfırlandığı için repo imkânı da şimdilik yok.

Şubat sonunda 107.8 milyar dolar olan Merkez Bankası rezervleri 20 milyardan fazla düşerek 86.5 milyar dolar seviyesine geriledi.

Kriz yönetme şaşkınlığı

Krizi şaşkınlıkla yönetmenin bir örneği de 2018 Brunson krizi sonrasında yapısal krizin nedenini dışsallaştırmak için kamuoyuna dönerek “yabancıların Türkiye’ye operasyon çektiği” söylemini yükselten hükümetin, BDDK düzenlemesiyle Türkiye’deki bankalara yurtdışı yerleşiklerle yapılan swap işlemlerinde öz kaynaklarının yüzde 10’una kadar düşürmüştü. Hafta sonu bu oran yüzde 1’e düşürüldü. Sonra SPK da sermaye piyasası kurumlarına aynı kısıtlamayı getirdi.

Yasaklama, yabancı bankalara TL borç vermeyi kısıtlamak demek.

Ankara’nın kafasında yapısal zayıflıklar çözmek yerine “TL borç alıp döviz alarak TL’ye değer kaybettirme” komploculuğu olduğundan, yüzde 1’lik limit fiilen tamamen TL kapısını kapatmak demek. Bu da örtülü bir sermaye kontrolü ve TL’nin konvertibilitesine darbe demek.

Para basarak, döviz satarak rezerv eritmenin sonu var. Ya rezervinizi güçlendirecek adımlar atacaksınız ya da sermaye kontrollerine doğru savrulacaksınız.

ABD’ye politik taviz vermeden döviz imkânı sağlamak zor. Tek başına Fed’in swap imkânı tanıdığı merkez bankalarına bakmak yeterince fikir veriyor. Bağımsız ve tutarlı bir para politikası izleyen merkez bankalarına pencere açtıkları görülüyor.

Bir başka “döviz kapısı” IMF. Salgının dünyada hem insani hem de ekonomik bir krize yol açacağını gören IMF, 1 trilyon dolarlık bir fonu en başta sağlık harcamasına ihtiyacı olan az gelişmiş ülkelere vererek destek olmaya başladı. 160 üyesi olan IMF’nin bu acil finansal destek programına 100’e yakın ülkenin başvurduğu biliniyor.

Türkiye’nin de IMF’ye başvurup vurmayacağı sorularının yanıtı, CNNTürk’e konuşan Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın’dan geldi: “Türkiye’nin IMF ile bir anlaşma yapmak gibi bir şey gündeminde yok.”

Salgında işlerini kaybeden, kaybetme korkusu yaşayan, gelir akışlarının geleceğini düşünen kişilere kuvvetli bir programla yanıt veremeyen Ankara’nın aklına ilk düşen de “Tekalifi Milliye” atfı ile vatandaşlardan 10’ar TL istemek düştü. Böyle bir krizde bunu hatırlatmak en son yapılacak iş olmalıydı.

Kriz yönetiminde geride kalmak

Toplu taşımada maske kullanımı zorunlu kılan, ama yurttaşlara bunu nasıl sağlayacağını düşünmemiş Ankara, yerel yönetimler ücretsiz dağıtınca PTT ile dağıtmaya kalktı. Böyle yürümeyeceğini anlayınca, E-devlet üzerinden başvuruya döndü. Sonunda maskeler belediyelerin yaptığı yere; ücretsiz hale geldi. 48 saatlik sokağa çıkma yasağı bile 2 saat kala duyurularak binlerce kişinin alış-veriş için sokağa dökülmesine yola açıldı ve beklenen fayda zarara çevrildi.

Salgın krizini yönetmede yerel yönetimlerin reflekslerinin de gerisinde kalan Ankara, bunu da siyasi alan tahakkümü altında daha da kötü hale dönüştürürken, son birkaç yıllık kötü ekonomik kriz yönetimin üstüne ekliyor.

Bu salgın, neyi değiştirecek sorusunun ilk önde gelen gelişmesi; ekonomide “idare etme”, “halı altına süpürme” devrini sona erdiriyor olmasıdır.

Hem içeride toplumun tüm kesimleriyle hem de dışarıda uluslararası camianın ortak tutumu oluşturulmadan, salgının ekonomik sonuçlarından az hasarla çıkmak mümkün görünmüyor.

Ne yazık ki o çok sevdiğim söz hep kendini doğrulayıp duruyor; “Sorumluluklarımızdan kaçınabiliriz, ama kaçınmanın sonuçlarından kaçamayız”.

Uğur Gürses

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi

Ankara’nın ‘Alla Turca’ kur rejimi (*)

ugurses1

Türkiye’de kamu bankaları, aldıkları siyasi direktifle 1 yılı aşkın bir süredir döviz piyasasında 24 saat boyunca ‘döviz kuru savunması’ yapıyor. Bunu da örtülü biçimde sürdürürken, artık birkaç haftadır bakan düzeyinde ve Merkez Bankası Başkanı düzeyinde düşük tondan da olsa “yapıyoruz ama ekonomik güvenlik için” anlamında sözlerle kabul ediliyor. Ekonomi yönetiminin başındaki Bakan Berat Albayrak Nikkei’den Sinan Tavşan’ın bu yöndeki sorusuna “Finansal istikrar bir ulusal güvenlik konusudur” diyordu. TL’nin savunması için en önde gelen aracın, TL faizlerinin 12 puandan fazla düşürüldüğü bir süreçte hem de.

Geçen yıl Ocak-Mart ayları arasında tam da seçim öncesinde kurları kontrol etmek ve oy kaybını önlemek için kamu bankaları aracılığı ile döviz satışları yapılmış, kamu bankalarının sattığı dövizler de Merkez Bankası’nın ‘arka kapısından’ bu bankalara verilmişti.

Merkez Bankası’nın döviz giriş-çıkış yaratan işlemlerini mercek altına alan ekonomist Haluk Bürümcekçi, 2019 yılı bütününde yaklaşık 32 milyar dolarlık bir “buharlaşma” izi hesaplıyor. Yani, rezervlere eklenecekken ortada olmayan 32 milyar dolar.

Bunun diğer izi kendini belli ediyordu; yerleşiklerin döviz hesapları 32 milyar dolar artmıştı. Ödemeler dengesi hesaplarında; cari denge ve sermaye akımlarının kabaca başa baş olduğu dikkate alınırsa bu 32 milyar doları kimin sattığı açığa çıkıyordu. Kamu bankaları eliyle, Merkez Bankası’nda birikecek dövizler satılmış demekti.

Kamu bankalarının döviz satışı yapması, Türkiye’nin içinde bulunduğu döviz kuru rejimine ad koymayı da güçleştiriyor.

Türkiye sabit kur rejiminden dalgalı kur rejimine 2001 krizi sonrasında geçmişti. İki rejim arasındaki fark; sabit kur rejiminde Merkez Bankası, belirlediği döviz kurunun çok düşük bir marjla piyasada salınmasına izin verir, ötesinde döviz satarak belirlediği kur seviyesini savunur. Sabit kur rejimi döviz rezervi güçlü olan ülkelerde iyi bir biçimde savunulabilir. Suudi Arabistan, Katar gibi ülkeler buna iyi bir örnek.

Savunulamayacak durumda, örneğin 2000 yılında kurların önceden belli bir patikada artacağını peşinen ilan eden “crawling peg” sistemine geçilmiş, bu da tutmayınca “dalgalı kur” rejimine geçildi. 2001’de krizi patlak verince kur baskısı ve hızla eriyen rezervler, bankalardaki döviz hesaplarından yapılan hızlı çekilişle savunulamayacak durumda olan sabit kur rejimi bir gecede terk edilerek 22 Şubat 2001’de dalgalı kur rejimine geçildi.

Türkiye’de 20 yıla yakındır uygulamada olan dalgalı kur rejiminde Merkez Bankası herhangi bir seviyesini taahhüt etmez, savunmaz. Temel işleyiş; kur yükseldikçe döviz alım iştahını sınırlar, döviz talebini bastırır. Bu yüzden kur kısa sürede çok yükselirse kimi ekonomik birimler, bu seviyeyi döviz satın almak için aşırı pahalı bulurken, kimi ekonomik birimler de satmak için cazip bulabilirler. Piyasa dengesi fiyat oynaması ile sağlanır. Merkez Bankası kısa vadeli döviz likiditesi anomalileri dışında piyasaya döviz vermez. Merkez Bankası piyasa kurlarından ihale ile döviz satabilir. Bunun amacı döviz likidite sıkışıklığını rahatlatmaktır. Bu, uzun vadedeki kur seviyesini etkilemez.

Adı “dalgalı kur rejimi” olsa da artık uygulanan fiili rejimin adı olsa olsa “komutalı kur rejimi” olabilir. Kimi itiraz edebilir; “yönetilen dalgalı kur rejimi denemez mi?” diye. Öyle olsaydı bunu açıktan Merkez Bankası yapardı. Hedefleri, çerçevesi olan, bir sistemi olan kur rejimini herkes bilirdi. Ama bu “distopik rejimin” hiçbir şeyini bilmiyoruz. 

Adı “dalgalı kur rejimi” iken kamunun çeşitli organlarınca (Varlık Fonu ya da kamu bankalarınca) piyasada 24 saat boyunca döviz satışı yapmak ne işe yarar?

Kısa vadede kuru tutabilir, kurun dar bir bant içinde hareket etmesini sağlayabilir. Ancak göreli fiyatları bozduğu için varlık ve sermaye hareketlerini, Merkez Bankası’nın rezervlerini hızla eritir.

Ankara’daki “Ekonomik güvenlik için kurları tutmamız lazım” bakışı, sığ bir bakıştır. Bu bakış, ülkeyi gerçekten de bir ekonomik güvenlik boşluğuna doğru ilerletebilir.

Merkez Bankası’nın rezervlerinin önemli bir bölümü borçla tesis edilmiş bir rezervdir.

Kuru dar bir bantta tutmak için harcanan döviz rezervi, ülkenin gerçekten de ihtiyacı olacağı bir süreçte ekonomik güvenlik çukuru yaratır.

Bugün hala ABD Senatosu’nda yasalaşma eşiğinde olan yaptırım yasası taslağı geçerse gerçekten de çok ihtiyacımız olacak döviz rezervlerini, bugün kuru dar bir bantta tutmak için eritmek akıl alır gibi değil.

Peki döviz rezervlerini eritme yolunda neden kuru dar bir bantta tutma çabası var?

Faizi 10-12 puan indirebilmek için vardı. Oldu da.

Merkez Bankası Cumhurbaşkanlığı talimatıyla faiz indirdikçe, “bakın kura bir şey olmadı” hikayesini yaratmak için kamu bankaları 24 saat görev yaptılar.

Kamu bankalarında döviz satışı yapan ekiplerin de kendilerine “milli takım” dedikleri konuşuluyor.

Hatta öyle ki; faiz indirimini kur artışı takip edeceği bilindiğinden, Merkez Bankası’nın faiz indirimi açıklaması yaptığı dakikalarda piyasaya ilaveten döviz satılarak kur düşürülüyor, sonra da “Faiz de düştü, kur da düştü” başlıklarıyla “sahte cennet” sunuluyordu kamuoyuna.

Kamu bankaları eliyle döviz satılması, daha önce ülkeye parasını getirmiş yabancı yatırımcıları da epey kazançlı kılıyor. Hani hükümetin iddia ettiği haliyle “bizi yıkmak isteyen dış güçlerin”. Bir şekilde elindeki TL cinsi hisse senedi ya da tahvil varlıklarını satıp çıkamamış yabancı yatırımcılar, neredeyse çok dar bir bantta tutulan döviz kurundan alış yaparak paralarını transfer etme şansına sahip oldular. Bir nevi “kur garantisi” verilmiş gibi ‘seviyesi düşük bir çıtadan atlayarak’ çıkıp gidebildiler.

Ekonomi yönetimi kamu bankaları eliyle, dolar kurunda Eylül-Aralık ortası döneminde 5.70-5.85 aralığının savunulmasını sağlarken, yüklü alım talebiyle bunu terk edip aralık ortasından şubat başına kadar da yeni aralığı 5.85-5.95 bandına sıkıştırdılar. BDDK verilerine göre, kamu bankalarının 13 Aralık-3 Ocak arası 2 haftalık dönemde döviz pozisyonlarını 4 milyar dolar açtıkları görülüyor. Yani döviz sattıkları.

Son 10 günde Türkiye’de ya da dünyada ne olursa olsun dolar kurunun 5.98’de tutulduğu görülüyordu. Cuma günü yoğun alımlar olunca dolarda 6 seviyesi aşıldı. Bankacılar kamu bankalarının Cuma günü 3 milyar dolara yakın satış yaptıklarını tahmin ediyorlar.

 Merkez Bankası verilerine göre yerleşik olmayanlar son 12 ayda 5.5 milyar dolarlık tahvil, 1.1 milyar dolarlık da hisse senedi olmak üzere toplam 6.6 milyar dolar varlık azalttılar. Merkez Bankası’nın faiz indirimleri tahvil fiyatlarını yükseltirken, kur seviyesinin dar bir banda sıkıştırılması sayesinde görece ucuz döviz satışı da sermaye çıkışını özendirdi.

Kamu bankaları, hem normal bankacılık hizmeti verirken özel bankalarla yarışıyor, hem de döviz kurunu savunma görevi ile “içeriden bilgi üstünlüğüne” sahipler. Kurun hangi seviyede nereye kadar savunulacağını biliyorlar, ama özel bankalarla “eşit kurallarla” yarışıyorlar. Rekabete aykırı ne var denilirse kamu bankalarının yaptıkları bu işler rekabet bozucu durumlara örnek diye kitaplara girer.

Nitekim yabancı bankaların ufak ufak çantalarını toplayıp Türk bankacılık sistemine veda ettikleri de gözleniyor. Önceki hafta Reuters’ın haberine göre HSBC’nin Türkiye’den çıkmayı planladığını, geçen hafta da Unicredit’in hisselerini satarak Yapı Kredi’deki payını azalttığını öğrendik.

Kurum ve kuralların altı boşalırken, Türkiye serbest piyasa ekonomisinden hızla uzaklaşıyor. Bunun sonu kayda değer bir refah kaybıdır.

Bakalım Türkiye toplumu, göstere göstere gelen bu duruma rıza gösterecek mi?

Benim fikrim; göstermeyecek.

Uğur Gürses

(*) Duvar English için 10 Şubat’ta yayımlanan yazım

2018 Ekonomik Krizi, para politikası

Kâr ne kelime, bütçeye özel para basıyor!

ugurses1

Merkez Bankası 20 Ocak günü Olağanüstü Genel Kurulu’nu yaparak alelacele 2019 kârını Hazine’ye aktarma kararı aldı.

Bankadan yapılan açıklamada, “2019 yılı dönem kârı üzerinden kâr payı avansı ödenmesine ve 2018 yılı kârından ayrılan ihtiyat akçesinin dağıtılmasına karar verilmiştir” denildi. Banka, 35.2 milyar Türk Lirası kâr payı avansı ile 5.3 milyar Türk lirası ihtiyat akçesinin hissedarlara (Neredeyse tamamı Hazine’ye) dağıtımına başlandığını açıkladı.

Hatırlanacağı üzere geçen yıl da aynı biçimde 37.5 milyar TL avans olarak dağıtılmış, sonra da 42 milyar TL’Lik ihtiyat akçesine el atılmıştı. Bunların toplamı 79.5 milyar TL, vergi olarak da 10.5 milyar TL olmak üzere toplam 90 milyar TL Hazine’ye akmıştı. Bankanın bilançosunda kala kala 5.3 milyarlık “fevkalade ihtiyat akçesi” kalmıştı. Onu da bu yılki genel kurulda Hazine’ye aktarıldığını görüyoruz.

Genel Kurul kararıyla toplam 40.5 milyar TL’nin aynı gün hemen Hazine’nin hesaplarına geçtiği görüldü.

Peki bu kârın bir hikayesi yok mu? Var tabii ki.

Yakın zamanda yazmıştım: Sarayın matbaası  başlıklı yazımda, 15 Ekim 2019’dan yılsonuna kadar Merkez Bankası yönetiminin kur artışından gelen “Değerleme Hesabı” artışını çeşitli yöntemlerle “Kâr-Zarar” hesabına aktarıldığına tanık olduğumuzu yazmıştım. Böylelikle değerleme hesabından kâr-zarar hesabına fiktif yollarla aktarıldığı anlaşılan miktarın 22 milyar TL olduğunu hesaplamıştım.

Aradan geçen zamanda o yazıma herhangi bir açıklama gelmedi.

Peki Merkez Bankası yetkilileri neden böyle bir yola başvurup fiktif biçimde kâr yaratıp Hazine’ye para yarattılar?

Açıklanan verilerden brüt kâr rakamını hesaplarsak durum daha iyi ortaya çıkacak.

Tekrarlayayım; yan yollarla fiktif biçimde yapılmışsa Türkiye’de merkez bankacılığı yapanların yüzünü yere düşüren bir iştir. Hiçbir merkez bankacı, kendi hissedarı Hazine’ye de olsa fiktif kazanç oluşturup bunu bütçe finansmanına sunmaz.

Bir şirket düşünün, bilançosunda bolca gayrimenkul olsun. Yılsonu değerlemesinde rayiç değer yerine rayicin üç katı bir değer gösterip, bu değerleme ile olağanüstü bir kâr oluşturup şirketin nakit varlıklarını bu “oluşan” kârdan pay diyerek başta çoğunluğu elinde tutan büyük ortağa nakit olarak ödesin. Buna normal gözüyle bakılabilir mi?

Dönelim açıklanan verilerden brüt kâr rakamını hesaplamaya.

Merkez Bankası’nın yaptığı açıklamada belirttiği 35.2 milyar TL avans aktarıldığına göre; 2018 kârı olarak net 37.5 milyar TL aktarıldığı hesaba katılırsa 22 milyar TL’lik değerleme hesabından fiktif işlemlerle yapılan kaydırma olmasaydı gerçek temettünün 13 milyar TL’de kalacağı ortaya çıkıyor.

Öyle ki geçen yıl vergi sonrası kârdan (56.2 milyar TL) bir de yüzde 20 oranında 13.3 milyar TL adi ihtiyat akçesi ayrılmıştı. Bu yıl o da ayrılmadı. Sadece yaklaşık 3.9 milyar “fevkalade ihtiyat akçesi” ayrılmış olmalı.

2019’da ayrılan 5.3 milyar TL’lik “fevkalade ihtiyat akçesi” de Hazine’ye aktarılması kararı alınmış.

Şişirme kârla yaklaşık 7 milyar TL vergi, 35.2 milyar TL de temettü, 5.3 milyar geçmiş yılın fevkalade ihtiyat akçesi olmak üzere 47.5 milyar TL Hazineye gelir sağlanmış oldu. (Bu bir tahmin; belki toplamda 3-5 milyarlık fark olabilecektir)

Ekim-Aralık dönemindeki ne tür olduğunu bilmediğimiz işlemlerle değerleme hesabındaki kur artışından gelen değer artışını (“realize edilmemiş kâr”) kâr-zarar hesabına aktararak, ilaveten 22 milyarlık “kazanç” olmasaydı; Merkez Bankası yıl sonunu olasılıkla 24 milyar TL kârla kapatacak; 3.8 milyar TL vergi, 18.3 milyar TL temettü, 5.3 milyar TL geçmiş yıl fevkalade ihtiyat akçesi olmak üzere toplam 27.5 milyar TL’yi Hazine’ye ödeyecekti.

Bu da 2019’daki 90 milyar TL’lik bütçeye yakıt olan katkının üçte bire düşmesi, Hazine’nin de ilaveten yaklaşık 60 milyar TL daha fazla borçlanması demek olacaktı.

“İyi olmuş, Hazine’ye kaynak olmuş” denilebilir mi? Karşılıksız para basmaktan hiç farkı yok.

Aşağıdaki grafikte görüleceği üzere;

  1. 1 Ağustos’tan itibaren kur yükselmeye başlıyor; 15 Ekim’e kadar. Alttaki grafikte (1 Nisan=100 olarak alınan kur seviyesi, 1 Ağustos’ta 98.12 iken, 15 Ekim’de 105.01’e çıkıyor. Yani yüzde 7 yükseliyor.
  2. Yaklaşık 32 milyar dolar net döviz fazlası olan Merkez Bankası’nın bu yüzde 7’lik kur artışı nedeniyle Değerleme Hesabı’nın 51.9 milyar TL’den 68.9 milyar TL’ye yani 17 milyar TL arttığını görüyoruz. Bu gayet normal.
  3. Kâr rakamının izlendiği “Diğer Kalemler” kaleminde pek bir oynama yok. 38.3 milyar TL’den 40.9 milyar TL’ye çıkmış. Bu da normal, banka TL borç veriyor, faiz tahsil ediyor. Senyoraj geliri.
  4. 15 Ekim’den sonra “olay başlıyor”.
  5. 15 Ekim’de kur seviyesi 105.01’de. Yıl sonunda ise 105.48’de. Yani kur hiç oynamamış dense yeri.
  6. Kur değişmiyor da nasıl oluyor da kârın da içinde olduğu bilanço kalemi 15 Ekim’den 30 Aralık tarihine 40.9 milyar TL’den 63.7 milyar TL’ye gelerek, tam 22.8 milyar TL artıyor?
  7. Bunun tek yolu var; bir miktar dövizi potansiyel kurumlarla yani Hazine ya da bir takım kamu bankaları ile pozisyon değiştirmeden al-sat yapıp, değerleme hesabındaki gerçekleşmemiş kâr rakamını kâr zarar hesabına aktarılması.
  8. Bu normal bir yol değil. Ancak yan yollarla yapılması mümkün.
  9. Not: 17 Ocak’ta 67.3 milyarlık hesabın, 20 Ocak’ta 23.7 milyara gerilemesi, kâr ve fevkalade ihtiyat akçesinin Hazine hesaplarına aktarılması sonucudur.

Uğur Gürses -www.ugurses.net
Uğur Gürses -www.ugurses.net

Merkez Bankası’na değerleme hesabı yoluyla para bastıran Ankara’da ekonomiyi yönetenler. Bu adımla, aynı zamanda şu da ima ediliyor; “kur bundan sonra düşmez; değerleme hesabında biriken kur farklarının ilerideki yıllarda döviz satışları ile oluşturacağı kârları yıllara dağılmış biçimde taksit taksit alacağımıza, bugün “mambo-cambo” işlemlerle peşinen alalım”.

Buna tam da “Merkez Bankası’nın dibini kazımak” denir.

Değerleme Hesabı Nedir?

TL’nin yabancı paralar karşısında değerlenmesi ya da değer kaybı durumunda bankanın bilançosundaki dış varlık ve yükümlülüklerin değişen döviz kuru üzerinden yeniden değerlenmesi ile ortaya çıkan kur farklarının toplamıdır. Merkez Bankası’nın 2019 boyunca taşıdığı net döviz fazlası 30 milyar dolar civarında olduğundan, takvim yılı başındaki seviyeye göre kur artışı ortaya çıktığında değerleme hesabında artışa yol açmaktadır. Değerleme hesabındaki oluşan pozitif kur farkları temettü olarak dağıtılmaz. Zaten bu hesabın amacı da budur.

Ne zaman kâra dönüşür?

Döviz satışları yapıldıkça. Ama bunun “yapay” biçimde değil, normal akıştaki döviz satışı ile olacağına işaret ediyorum. Hazine’nin dış borç ödemesi olur, Merkez Bankası Hazine’ye döviz satışı yapar; işte o zaman. Ya da piyasaya döviz satarak müdahale eder; o zaman. Fiktif yollarla aynı anda “önce sat-sonra al” yaparak değil.

Bankanın yasasında (61. Maddede) yazıyor;

“Türk parasının yabancı paralar karşısındaki değerinin ve uluslararası piyasalarda altın fiyatlarının değişmesi nedeniyle Bankanın aktifindeki ve pasifindeki dövizlerin, efektiflerin ve yabancı para cinsinden diğer varlık ve yükümlülükler ile altınların değerlemeye tabi tutulması sonucu Banka lehine oluşan gerçekleşmemiş değerleme farkları, değerlemenin yapıldığı dönem kazancına dahil edilmez ve kurumlar vergisi matrahının tespitinde gelir olarak dikkate alınmaz. Banka aleyhine oluşan gerçekleşmemiş değerleme farkları ise değerlemenin yapıldığı dönem kazancından düşülmez ve kurumlar vergisi matrahının tespitinde gider olarak dikkate alınmaz.”

Tersi durumda da yani zarar ettiğinde de dönemsel kardan düşülmüyor. Ancak şöyle de bir durum var; Merkez Bankası’nın döviz pozisyonunun negatif olduğu durumda (döviz varlıkları döviz yükümlülüklerinin altında) kur artışı olduğunda banka zarar yazar. İşte bu durumda Hazine adına döviz kasadarlığı da yaptığı için, bir tür görev zararı oluşur.  Kamuya açılan bir tür krediye dönüşür. Bu yüzden bu hesap bilançonun aktifinde yer alır.

2018 Ekonomik Krizi, Ekonomi, para politikası

Sarayın matbaası (*)

ugurses1

Güven üzerine en önemli kurum merkez bankalarıdır. Çünkü o ülkenin parasını basarlar. O parayı itibarlı kılacak olan da ilk önce o ülkenin yurttaşlarının güvenini kazanmaktır.

Merkez Bankası çok uzun zamandır itibar kaybediyordu. 2019 yılı bu itibarın yere düştüğü bir yıl olarak hatırlanacak.

2019’da daha önce hiç yaşanmamış işler oldu bankada. Adeta Anadolu’nun Moğol istilasına uğramış hali gibi; modern bir çağda, ülkenin ulusal parasını basan kurumun çeşitli yollarla içi boşaltıldı.

Yıllar önce parayı basma yetkisi verilen bu kurum, milli parayı basıp itibarını korusun diye değil de iktidarı elinde tutanların siyasi bekasını korumak için yönlendirildi.

Birincisi, bankanın dönem kârı Nisan ortası gibi genel kurul yapıldıktan sonra dağıtılırken, yasal değişiklikle takvim yılı değişince bu karın “avans olarak” önceden Hazinece alınabilmesine olanak sağlandı.

İkincisi, yine yapılan yasal değişiklikle bir anonim şirket olarak ayırdığı “ihtiyat akçesi” Hazine’ye devredildi. 2019’da kadar birikmiş ihtiyat akçesi 42 milyar TL idi. Temmuz-Ağustos’ta alınıp hükümet harcamalarının finansmanı için piyasaya sürüldü.

Üçüncüsü, 6 Temmuz günü bankanın Başkanı görevden alındı. Nedeni bankanın yasasındaki gerekçelere değil, KHK ile yapılan değişikliklerle Cumhurbaşkanı direktifi ile yapıldığı açıklandı. Sebep açıktı; Cumhurbaşkanı’nı kızdırmıştı. Atanan başkanın da master tezinde, önceden yazılmış tezlerden satır satır intihal yaptığı kanıtlandı. Normal koşullarda başta bilmeyip de öğrenince “aman, ülkemin parasının itibarı ne olacak?” diyerek koşup bu hatayı düzeltecek siyasetçi ortaya çıkmadı.

Dördüncüsü, banka ilk defa TL operasyonlarının bir kısmını kamuoyunun bilgisinden sakladı. Swap işlemlerinin ne kadar olduğunu, kamuoyuna açık bilançosunda göstermemeye başladı. Döviz satışı, müdahalesi yapar bir merkez bankası, sonra da der ki “her ayrıntıyı açıklamak elimizi açık etmek olur” der, anlaşılabilir bir durum. Ancak piyasaya sürdüğü ulusal parasının hangi kaynaktan olduğunu saklayan bir Merkez Bankası hiç görmedik.

Beşincisi, bu swap işlemlerini saklamasına neden olan unsur; bankanın rezervlerini kamu bankalarına el altından satıp, onların da piyasaya satmasıydı. “Serbest dalgalı kur rejiminde” olduğunu iddia eden ülkenin merkez bankası, ekonomik birimleri kandırıyordu; “yönetilen dalgalı” kur rejiminde olsaydık bile, bankanın ne zaman döviz sattığını hangi bandı koruduğunu bilecektik. Bu örtülü muğlak kur rejimine olsa olsa “dalgalı kur rejimi görünümlü arka kapılı sabit kur rejimi” demek daha doğru olacaktı.

Ekonomist Haluk Bürümcekçi’nin bankanın döviz akımları üzerinden yaptığı hesaba göre kabaca 31 milyar dolarlık bir “döviz kaçağı” olduğu görülüyor. Bunun anlamı, bankanın rezervleri bu kadar artabilecekken bunun rezervlerde görülmemesi. Ne oldu bu dövizlere? Yanıtını biliyoruz; yerleşiklerin yıl başından bu yana satın aldığı kabaca 30 milyar dolar “arka kapıdan” satılarak karşılanmış demek.

Temmuz’dan itibaren Merkez Bankası faizleri 12 puan düşürdü. Döviz kuru “fazla zıplamadı”. Hükümete yakın medyada “hani faiz indirilince kur zıplıyordu? Ne oldu?” gibi başlıklar, yorumlar yer aldı. Oysa kamunun elinde olabilecek yaklaşık 30 milyar dolar eritildiği, buharlaştığı için “kura bir şey olmadı”.

Altıncısı, belki de “kasaba tüccarı kurnazlığı” ile yapılan bir iş ki bunu yapan bir merkez bankacı için kötü bir sabıka bırakıyor toplumun gözünde; değerleme hesabında biriken “gerçekleşmemiş kur kazancını” yan yollarla “kâr zarar hesabına” aktarılması.

Ekim sonunda bu konu kamuoyunun gündemine düştü; bankanın yasasında değişiklikten bahsediliyordu. Oysa Merkez Bankası bir anonim şirket olarak kurulmuş olsa da para basma yetkisi ve ayrıcalığı olan bir şirketti. Dövizden işlem karı gerçekleşiyorsa döviz alım-satım işlemlerinden geliyordu. Bu da reeskont işlemleri ve Hazine ile yapılan işlemlerden geliyordu büyük ağırlıkla.

Enflasyon Raporu sunumunda Başkan Murat Uysal’a defalarca soruldu; yanıt “bu konuda çalışma yok” idi. Defalarca sorulan konu (benim de sorduğum gibi) temelde banka yönetiminin bu konuya yaklaşımının ne olduğu idi. Uysal bir türlü “çakar almaz” yaklaşıyor; “çalışma yok”tan başka yanıt vermiyordu. Oysa birkaç hafta sonra belirginleşti ki; içeride muhasebe dâhileri al takke ver külah bu işlemlere çoktan başlamışlardı. Çok açık ki Uysal da bunu biliyordu.

Ekim ayı ortasından itibaren yapılan iş şu; bir takım “alım-satım işlemleri yaparak” değerleme hesabında “gerçekleşmemiş kur kazancını” gerçekleşmiş kâra çevirerek sonuç hesabına aktarılması.

Yine bunu da Ekonomist Haluk Bürümcekçi ortaya çıkardı ve müşterilerine yazdığı raporda sergiledi.

Aralık sonu itibariyle benim hesabım; kabaca 22 milyar TL’lik bir kur değerlemesinin birtakım işlemlerle kâr-zarar hesabına aktarılmış olmasıdır. Böylece, Merkez Bankası’nın 2019 kârı 22 milyar TL daha şişkin olacak, 1 Ocak’tan itibaren bu kar, o güne kadar birikmiş diğer kâr miktarıyla birlikte avans olarak Hazine’nin hesabına geçecek. Hazine de bunu piyasaya pompalayacak.

Ocak 2019-Ocak 2020 arası dönemde böylece, Merkez Bankası’nın kârı, ihtiyat akçesi, “mambo-cambo” yöntemlerle aktarılan değerleme hesabı dahil olmak üzere 100 milyar TL’nin üzerinde bir para piyasaya sürülmüş olacak. Herhalde Merkez Bankası Hazine’ye avans verseydi bundan daha iyi olacaktı.

 Bir merkez bankacının oturduğu koltukta yasayla kendisine verilen görev “fiyat istikrarını” sağlamaktır. Yani düşük seviyede bir enflasyonu sürdürülebilir kılmaktır.

Ama 2019 bu konuda tam bir fiyasko olarak tarihe geçti; paramıza imza atan yöneticiler, bankanın gerçekleşmemiş kur değerleme hesabını çok kısa sürede “ kâra çevirme” peşinde koşup iktidara parasal kaynak sağlayarak Merkez Bankası’nda idealist biçimde çalışmış üç-beş kuşağın yüzünü karartmıştır.

Siyasetçiler Merkez Bankası’nı “iktidarın sağmal ineği” görme eğiliminde olabilirler. Ama o görevlere gelerek paramıza imza atanların bizatihi kolları sıvayarak bu işi üstlenmeleri akıl alır gibi değildir.

2019 aynı zamanda, yerleşiklerin 30 milyar dolar satın aldıkları bir yıl oldu. Siyasetçiler ve onların önünden koşan böyle merkez bankası yöneticileri oldukça, üzerine imza attıkları para değil, itibarlı ülkelerin parası talep görmeye başlıyor. Kifayetsiz para politikası TL’yi koruyamayınca bankalara “bana yatırdığınız döviz zorunlu karşılıklar için yüksek komisyon alacağım” denmesi de en son nokta oldu.

Kötü paranın iyi parayı kovduğu Greshem Yasası çalışıyor.

İyi bir yıl diliyorum.   

Uğur Gürses

(*) Duvar English’te yayımlanan yazım

https://www.duvarenglish.com/columns/2020/01/04/coining-for-the-palace/

2018 Ekonomik Krizi

Neymiş? Köprüyü Beyaz Türkler Ödeyecekmiş!

ugurses1

Osman Gazi Köprüsü Temmuz 2016’da hizmete açıldı. Köprünün inşa ve işletme modeli “PPP modeli” denilen Kamu Özel İş birliği (KÖİ) modeline dayanıyordu. Modelin özü de artık Batı’da terkedilmiş pahalı bir modele dayanıyordu. Devlet tarafından yapım ve işletmeyi üstlenen şirketlere günlük 40 bin araç geçişi taahhüt ediliyor, araç başına geçiş ücreti de dolar bazında idi. Bu da şimdilerde 40 dolara geldi. 44.5 dolara geldi. Özü şuydu; siyasetçiler “köprü yaptık” diye seçmene hava atsın diye, yapımı en kısa sürede bitecek biçimde ama bedelini bir kuşağa ödetecek biçimde bir model seçilmişti; geçen de ödeyecekti, geçmeyen de. En kötü tarafı; döviz açığı olan bir ülkede küresel konjonktürdeki geçici havayı hesaba katmadan dövizli bir sözleşme yapmak da en büyük “günahlardan” biriydi. Madalyonun diğer tarafında, bu şirketlerin TL cinsi bir sözleşme ile bu işin altına girmek istemeyecekleri de çok açıktı.

Yapılan hesap ortada. Köprünün bir araç için belirlenen 44.5 dolarlık geçiş ücreti fiilen uygulanamıyordu; öyle ya köprüden tek geçiş için bugünkü kurla taahhüt edilen ücret 263 TL, gidiş-dönüş toplam ücret 525 TL yapıyor. Ancak uygulanan tek yönlü ücret 103.05 TL. Yani sadece yüzde 39’u geçen araçtan tahsil ediliyor, kalan fark yani yüzde 61’i devletçe “katkı payı” adı altında bütçeden ödeniyor. Yani vergilerimizden karşılanıyor. Bitmedi; eğer günlük 40 bin geçiş sağlanamazsa “geçmeyen araç sayısı” üzerinden de 44.5 dolar ücret devlet tarafından ödeniyor.

2016’da köprü açıldığında, taahhüt edilen araç başı ücret 35 dolardı. O günkü kurdan karşılığı da 102 TL idi. Bugün tek taraflı geçiş 263 TL.

Gelelim asıl güncel konuya; 2016 temmuz ayından bu yana üç buçuk yıl geçti. Şimdi kamu bütçesine konulan ödeneğin 2020 için 18.9 milyar TL olduğunu görüyoruz. Bu para vergilerle karşılanacak. İçinde köprü, otoyol, şehir hastaneleri için koşula bağlı taahhüt edilen ödemeler var. Özeti şu; fatura zamanı geldi. Giderek de hızlanacak. 2018’de bütçeye konulan ödenek 8 milyar TL idi. İki yılda ikiye katlandı. Daha da katlanacak.

“Geçen de ödeyecek, geçmeyen de ödeyecek” içeriğiyle bu konuyu 2016 Temmuz’unda yazdığımda, gazetemin iki yazarı ne solculuğumu bıraktılar ne de yatırım karşıtlığımı. Efendim Avrupa’da da varmış, onlar da Türkiye’deki gibi ücret ödüyorlarmış, hem de daha pahalıymış.

Ertuğrul Özkök şunu yazıyordu:

“Tavsiyem şudur: Solcu arkadaş, yapılmış köprünün davası olmaz, yapılmış köprü, yol üzerinden muhalefet yaparsan kaybedersin.

Bak İzmirli solculara… Zamanında Çeşme otoyolunu yaptırıyor diye rahmetli Turgut Özal’a demediğini bırakmayanlar, şimdi hafta içi demiyor, hafta sonu demiyor, Alaçatı’ya, Çeşme’ye nasıl koşuyor…”

Yazdığım muhalefet yazısı değil, bir “iktisadi dışsallık” tartışması idi. Yapılan köprünün ekonomik fayda sağlaması ve uygun bir modelle yapılması meselesi olan bir yazı idi.

Yeniden bir yazı yazdım; yazımın başlığı “Köprü taahhüdünü ‘Beyaz Türkler’ kurtaracak” idi. Yazımın özet şuydu; ancak bu yolu “Beyaz Türkler” rahatça kullanabilirdi. Nitekim hala öyle. İkincisi de bana hesap diye, otoyolun km ücreti Fransa’da 9 cent, Türkiye’de 5 cent diye örnek veren Fatih Çekirge’ye, 36 bin dolarlık kişi başı geliri olan Fransa ile 9 bin dolar olan Türkiye’nin satın alma gücünün aynı olmadığını hatırlatmış, yazımın sonunu da şöyle bitirmiştim:   

“Ayrıca, vergi ödeyen bir yurttaş olarak buna itiraz etmek; ‘solculuk’ kompartımanından muhalefet değil, demokratik bir hesap sorma ve yurttaşlık hesabından bir sorgulama sayılır. Vergi mükellefinin ‘pusulası’ olmaz. Hesap veren siyasetin DNA’sı da buradan gelir.”

Bugün, 2018 sonunda 2019 için öngörülen bütçe açığı 80 milyar TL iken, Merkez Bankası’ndan aktarılan ilave 42 milyar TL’lik ihtiyat akçesi girişine karşın 11 ayda 93 milyarı geçti. 2019’un tamamında 100 milyar TL’yi geçeceği sır değil.

2016’da köprü-otoyol ve şehir hastaneleri için yapılan aktarımların yer aldığı bütçe kaleminde 3 milyar TL’lik bir ödenek varken, bugün 11 aylık 9.3 milyar TL’ye ulaştı. 2020 için ise 18.9 milyar bütçeye ödenek kondu.

Bu bütçenin ödenek tarafı. Bir de Meclis’ten geçen torba yasa ile gelen gelir tarafı var. Daha doğrusu 2020’de paraşütle indirilen “varlık vergisi” tarafı var.

Yasalaşan bu düzenlemeye göre; belediyeler değil merkezi hükümet tarafından belirlenecek konut değeri 5 milyon TL üzerinde ise üç dilimde binde 3 ile yüzde 1 arasında vergi ödenecek.

Bu dilimleri örnek için koyuyorum; epey ağır vergiler söz konusu.

Son bir hafta içinde İstanbul’da kalburüstü semtlerinde oturan ev sahiplerine “sarı zarflar” tebliğ edilmeye de başlandı.

İşte bu düzenlemeden sonra birçok yazardan bu konuda toplumdaki tepkileri yansıtan yazılar geldi. Ertuğrul Özkök’ten de şu itiraz geldi;

“Dün hayat hesaplarını altüst eden sarı zarflar” başlığı ve “Benim çevremde herkes dün sabahtan itibaren Tapu Kadastro Müdürlüğü’nden gelen o zarfları aldı. Kâğıtlarda evler için belirlenen fiyatlar vardı. Herkes bu fiyatlar üzerinden belirlenen ek vergileri hesaplıyordu” diye başlayan yazısıyla “Hiç olmazsa oranların ve emsal fiyatların makul seviyelere indirilmesinde fayda var” diyerek Cumhurbaşkanı’na duyuruyordu.

Bu verginin sosyal adalet amaçlı bir vergi olmadığı konusunda hiç şüphem yok. Yanlış olduğunu, bunun krizi toparlamak yerine konut fiyatlarını aşağı doğru baskılayacak bir vergi olduğunu, uygulanırsa zaman içinde bunu göreceğimizi düşünüyorum.

Ayrıca, bunun adaletsiz olduğu çok açık. Verilen örnekler yerinde; 3 evi olup 7.5 milyonluk serveti olana vergi yok, tek evi olana var. Kayıt dışı geliri sisteme alamayıp gözüne kestirdiği kesimi vergileyen anlamsız bir vergileme.

Sarı zarflarla yollanan “belirlenmiş rayiç” değerlere de; “devlet bunun üçte ikisini bana ödesin bana hemen satayım” diyen çok kişi duydum. O derece şişirilmiş rayiç değerlerden bahsediliyor.

Bu vergilerin toplanmasının güç olacağını, çıkarılış amacının da krizle boğuşan ve iktidar partisine kızgınlık içine giren yoksul kesimdeki oyları canlı tutmaya dönük propaganda amaçlı kullanılacağına da hiç şüphem yok.

Bir an için “zenginden alıp fakire dağıtma niyeti mi var?” diye bir safiyene düşünceye dahi dalmamıza imkan tanımadan, gündeme kamu bankası iştirakının Simit Sarayı’na kurtarıcı ortak olma girişimleri düştüğü için hiç şüphem yok.

Öyle ya da böyle bu “varlık vergisi”, toplanabildiği ölçüde bütçe açığını kapamaya gidecek. Ama şunu da hatırlatmaktan geri durmayacağım:

KOİ modeli ile yapılan köprülere-otoyollara o tarihte itiraz etmiştim. Şimdi her yıl ikiye katlanarak artan faturanın ödeme zamanı.

Üç buçuk yıl önce itirazımı boşa çıkarmaya çalışanlara, “yapılmış köprünün davası olmaz” diyen yazar arkadaşlara da tavsiyem şudur: vergi mükellefi arkadaş, yapılmış köprünün davası olmaz, faturası olur. Yapılmış köprünün, yolun faturası üzerinden muhalefet yaparsan kaybedersin. Hep yoksullar mı ödeyecek? Ben o tarihte yazmıştım; bunun faturasını geçseler de geçmeseler de “Beyaz Türkler ödeyecek”. 2020’de 18.9 milyar TL’yi ödemek için para lazım.

İzmir’e tatile giderken ya da değil; iktidar kalburüstü semtlerde oturan ‘Beyaz Türkler’e faturayı çıkarttı.

Demiştim; geçen de ödeyecek, geçmeyen de.

Neymiş?

Uğur Gürses