My piece on adventurous economic policy experiment in Turkey .
To read my article for Duvar English, please click on following link:
Maceracı ekonomi politikası deneyi
Haziran sonu, temmuzun ilk haftası son iki yılda 3 önemli gelişmenin yıl dönümü. Birincisi; 24 Haziran 2018’deki Cumhurbaşkanlığı seçimi sonrası kurulan “Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin” ve bu sistemin 9 Temmuz’da ilan edilen kabinesinin ikinci yıldönümü.
İkincisi, 31 Mart 2019 yerel seçimlerinde İstanbul seçiminin zorlama nedenlerle 23 Haziran’da yenilenmesinin ve iktidar partisinin büyük bir oy farkıyla en büyük metropolü kaybedişinin tescil edildiği bir haftanın yıldönümü.
Üçüncüsü de bu seçim yenilgisinden hemen sonra temmuz ayının ilk haftasında Merkez Bankası başkanı Murat Çetinkaya’nın görevden alınmasının yıl dönümü.
Tüm bunların birbiri ile ilişkisi, büyük iddialarla kurulan “Türkiye tipi başkanlık sisteminin” kurumsal başarısızlığı ve çöküşü, yerel seçimde ortaya çıkan siyasi hasar, devamında da maceracı bir ekonomi politikasına kayışı getirmiş olması.
Cumhurbaşkanlığı seçiminin hemen sonrasında, “Ver papazı, al papazı” biçiminde ortaya koyulan pazarlık girişimin “şantaj diplomasisine” dönmesiyle ABD’nin tehdit ve ambargoları ile karşılaşılması ve devamında da zaten kırılgan olan ekonominin krize girmesiyle sonuçlanan bir kriz yaşandı; 2018 Ağustos krizinde.
Bu kriz, ekonomi jargonunda “ani duruş” olarak tanımlanan sermaye hareketlerinin girişinin durması ve sermaye çıkışı ile kredi çöküşü getirdi. Bu da ekonomiyi sert bir durgunluğa itti.
Başkanlık seçiminin yapıldığı Haziran 2018’de son 4 çeyreklik GSYH 884 milyar dolarken, 2020 sonunda 700 milyar dolar seviyesinde olması kuvvetle muhtemel. Çok belirgin bir düşüş var.
2018’de krizin ilk günlerinde “bize ekonomik savaş ilan ettiler” sözleri ile yerleşikleri daha da endişelendiren Ankara, devamında ise kötü yönetimle krizi geniş bir alana ve zaman yaydı. Atılan adımların büyük kısmı; yasaklama, kısıtlama, “aba altından sopa gösterme” gibi ekonomiyi serbest piyasadan uzaklaştıran adımlar olunca, yurtiçinde ve dışında endişeleri daha da büyüttü.
Kayıpla sonuçlanan 2019 yerel seçimleri sonrasında, maceracı ekonomi politikası tamamen Merkez Bankası kaynaklarına el atmayı ve aşırı biçimde kredi genişlemesine dayanan, özel kesimdeki bankalara kredi verme baskısı ile özel kesim girişimcilere ise fiyatlar ve yatırım kararları üzerine baskıya dayanıyor.
Yerel seçim şoku
2019’da 31 Mart seçimlerinde iki büyük metropol kenti kaybeden, bu iki kentten “amiral gemisi” olan İstanbul’daki seçimleri yapay itiraz ve zorlamalarla yenileten iktidar partisi, 23 Haziran’da yenilenen seçimden büyük bir hezimetle çıkınca herkesin gözü yeniden ekonomiye dönmüştü. Acaba durgunluğa çözüm getirecek miydi?
Çünkü 2018 Ağustos krizinden sonra içine düşülen durgunluktan toparlanma geçişin izleri hala yoktu. 2019 Haziranına kadar geçen sürede, krizin nedenlerine değil, sonuçlarına dönük “örtüleme”, görünür halini kapatma çabası çok daha öne çıkmıştı. İşsizliği perdelemek için uzun bir süre kayıtlı istihdam sayıları “web sitesini yeniden düzenliyoruz” bahanesi ile yayımlanmamaya başlanırken, Ağustos 2018 krizi sonrasında kur şokunun enflasyona yansımasının üzerine de “şal örtme” çabaları vardı. Ankara’dan açılan telefonlarla üreticilere fiyat düşürme baskısı yapılırken, “ucuz sebze meyve” görüntüsü sunulması için kent meydanlarında “tanzim satış tezgâhları” açılıyordu. Kur artışının önüne geçmek için de “arka kapı” yöntemleri ile Merkez Bankası’nın rezervleri eritilmeye başlanmıştı. Bu da swap işlemleri ile saklanıyordu.
Seçimler sonrası herkes ekonomide bir yeni politika çıkacak mı merak içindeydi. Ancak Ankara ve İstanbul gibi iki büyük metropolü kaybeden iktidarın, kaybettiği zemini kazanmak için daha “maceracı bir ekonomi politikasına” kayacağını düşünüyordum. Öyle de oldu.
Ankara yanıltmadı
Temmuz ayının ilk haftasında, “Maceracı ekonomi politikası” olarak nitelediğim politikalara geçişin ilk adımı, 6 Temmuz 2019’da Merkez Bankası başkanı Murat Çetinkaya’nın görevden alınması oldu.
Çok belli idi ki; Ankara seçimdeki kaybı ekonomideki gelişmelere bağlıyor, bunun için de ilave bir “gaza basma” sürecine ihtiyaç duyuyordu. Bunun önünde kim duracaksa ezip geçiliyordu.
2019’un ilk çeyreğinde yüzde 2.3 küçülen ekonomi, ikinci çeyrekte yüzde 1.6 küçülürken, üçüncü çeyrekte ise yüzde 1 büyüyebilmişti. Son çeyrek büyümesi ise yüzde 6 oldu. Bu büyümenin 3.8 puanı özel tüketimden gelirken, 8.4 puanlık katkının stok artışından gelmesi dikkat çekiciydi.
Zayıf bir genel büyüme tablosu altında borç çeviren, borç yapılandırması ile ilerleyen şirketler kesimi varken, sorunları bir süreliğine halı altına süpüren bir süreç vardı ekonomi yönetiminde.
2019 Temmuz başında Merkez Bankası başkanının görevden alınması sonrasında, politikalarda beklenen oldu.
Çetinkaya’nın yerine atanan Murat Uysal ve ekibi hemen hızla blok faiz indirimlerine girişti. Hemen ilk toplantıda yüzde 24’ten 4.25 puan indirim yapılırken, yılsonuna gelindiğinde yarı yarıya yüzde 12’ye indirilmişti. Bu devam da etti; en son 2020 mayıs ayında yapılan indirimle faizler yüzde 8.25’e düşürüldü. Bir yılda 15 puandan fazla bir indirim yapılırken, Merkez Bankası’nın kârı öne çekilerek bütçeye aktarılıyor, ihtiyat akçesi de yapılan düzenleme ile Hazine kasasına gidiyordu. Aynı zamanda bütçe açığı da kayda değer biçimde açılmaya başlanıyordu.
Mayıs 2018 sonunda 56 milyar TL olan bütçe açığı, Mayıs 2020’de 3 kat aratıp 146 milyar TL’ye çıkarken, Merkez Bankası’ndan alınan ihtiyat akçeleri ve yıllık karın açığı kabaca 100 milyara yakın düşürdüğünü de hesaba katmak gerekiyor.
İlginç olan, ekonominin temel parametrelerinden biri olan faizler bu hızla düşürülürken, iktidara yakın medyada “faiz indi, döviz kuruna bir şey olmadı” söylemi ses buluyordu. Oysa kamu bankaları ile döviz satışları hızla devam ediyor, bu dövizler Merkez Bankası’nın rezervlerinden gidiyor, ortaya çıkan erime de bankalar ve Katar ile Çin Merkez Bankası’ndan alınan swaplarla “makyajlanıyor”, bu dövizler “erimemiş gibi” sunuluyordu.
Covid-19 salgını ile yabancı yatırımcılar dövizlerini yatırımlardan çekme sürecini hızlandırdılar. Yerleşikler de bir kısım döviz hesaplarını sistemden çekerken, bir taraftan da altın almaya başladılar. Sadece Covid-19 salgını sonrasında Merkez Bankası’nın döviz rezervleri haziran sonu itibariyle yaklaşık 31.5 milyar dolar eridi. Mayıs sonunda Katar Merkez Bankası’ndan 10 milyar dolar swap işlemi ile 21.5 milyar dolar erimiş görünse de.
Merkez Bankası’nın döviz rezervlerinin erimesi, çok doğal olarak döviz rezervlerinin yeterliliği tartışmasını gündeme taşıdı.
Son gelinen noktada hesaplar şöyle yapılıyor; haziran sonunda brüt döviz rezervi 51.4 milyar dolar. Altın rezervi de 38.8 milyar dolar. Yani toplam rezerv 90.2 milyar dolar.
Mayıs sonunda 54.3 milyar dolarlık döviz rezervi varken, bankanın açıkladığı swap verilerine göre; 16 milyarı doları Katar ve Çin merkez bankaları ile yapılan swaplardan, 35.8 milyar doları da bankalarla yapılan swaplardan “bilançoya yazılan” rezervler. Yani döviz rezervlerinin neredeyse tamamı swapla sağlanmış. Bankalar, kâğıt üzerinde “Al TL’ni geri, ver dövizimi” derse altınlar dışında rezerv diye bir şey kalmıyor.
Özeti şu; Merkez Bankası “alın size TL, bana döviz borç verin” diyerek swap yapmamış olsa neredeyse altın hariç tüm rezervlerin erimiş olduğunu görecektik.
Peki bu döviz talebi nereden geldi de bu dövizler satılarak eritildi? İşleri ekonomiyi yönetmek olanlar neden çıkıp da “dış güçlerin oyunundan” bahsediyor hala?
Yılbaşından haziran sonuna kadar 6 ayda yabancıların satarak çıktığı tahvil ve hisse senedi miktarı 11.5 milyar doları bulurken, yerleşiklerin bankalardan satın aldığı döviz miktarı 7.5 milyar doları buldu. Bu döviz talebinin “arka kapıdan” kamu bankaları eliyle satılarak karşılandığı hesaba katılırsa sürpriz yok.
Başkanlık sistemine geçişle, devamında da parasallaşan ve hızla düşürülen faizlerle ani duruş güçlendi, döviz girişi bir yana çıkış devam ediyor.
Negatif reel faiz ve devasa kredi genişlemesi
Ankara ise kamuoyuna sürekli bir “yabancıların ekonomiyi çökertmeye çalışması” biçiminde anlatıyor. Ne yapacağını bilemeyen, kötü yönetim sergileyen, sürekli olarak da TL’nin konvertibilitesine hasar veren yasaklar, kısıtlamalar ve ağır işlem vergileri getiren Ankara’nın tek bildiği bu; serbest piyasa koşullarını kilitlemek, iktidar gücü ile kurumlara ve şirketlere “aba altından sopa sallama” ile sorunlara çare arayışı. Kimisi kısa vadede belki zaman zaman etkili olmuş gibi görünse de orta vadede kırılganlığı besleyen, krizi derinleştiren bir politika bu.
Peki neden yerleşik yurttaş ve şirketler dövize yöneliyor?
Basit; hukuksuzluk, keyfilik, ağır baskı, demokratik değerlerden uzaklaşma gösteren iktidara ve onun kurduğu sisteme güvensizlik ile hızla düşürülen faizlerle negatif reel faiz düzeyine gerileyen TL getirileri.
Düşürülen faizler yanında bir de belki de son 10 yılda görmediğimiz, çok kısa bir dönemde devasa kredi genişlemesi yaşanıyor.
Pandemi sonrasında da BDDK eliyle bankaları kredi genişlemesine zorlamak için getirilen “aktif rasyosu” uygulaması da reel getirileri iyice aşağı çekti. Kredi genişlemesine sıcak durmayan bankalar rasyoyu tutturmak için mevduat azaltmayı tercih ederek mevduat faizlerini iyice aşağı çekince faizler enflasyonun altında kaldı.
Kamu bankaları olmadığı kadar büyük bir kredi genişlemesine giderlerken, özel ve yabancı bankalar çok daha yavaş bir artış gösteriyor.
Türkiye’de pandemi döneminin başlangıcı 6 Mart haftası olarak baz alınırsa 26 Haziran haftasına kadar 16 haftada TL krediler yüzde 20’lik oranda 351 milyar TL’lik artış gösterirken, bunun yüzde 66’sını kamu bankaları sağladı. Üç büyük kamu bankasının toplam bankacılık sistemindeki aktif büyüklüğüne göre ağırlığı yüzde 36 seviyesinde.
2019 Haziran’ında yenilenen seçimden sonra bugüne kadar olan TL kredi büyümesi de yüzde 39.4 gibi çok yüksek bir artışı gösteriyor. Bunda yine kamu bankalarının payı çok yüksek; artan kısmın yüzde 65’ini kamu bankaları sağlamış.
Ekonominin kimyası değişti
2018’de başkanlık seçimine giderken başlayan, seçim sonrasında da hızlanan eğilim şöyle bir tablo çıkardı; Türkiye’de ekonominin kimyası değişti. Her alanda özel sektör “kelepçelendi”. Fiyatlamadan, kaynak kullanımına, yatırım izinlerinden her türlü düzenlemeci üst kurulların faaliyet alanına kadar “Parti devleti sizi izliyor” heyulası girişimcilerin üzerinde “kılıcını” hissettirdi.
Kamu bankaları giderek daha baskın hale geldiler. Kamu bankaları bir taraftan hem Merkez Bankası’nın rezervlerini kullanarak hem de kendileri pozisyon açarak (2020 yılında 6 ayda 6.5 milyar dolar) kur politikasına yön verirken, diğer taraftan da TL cinsi kredilerin, 2018 başında yüzde 37’si kamu bankalarına aitken, Haziran 2020 sonunda yüzde 50’sine ulaştı.
Durgun bir ekonomide temel yapısal sorunları çözmeden yüksek bir kredi enjeksiyonu, komadaki bir hastaya adrenalin zerk etmek gibi kısa vadede bir hareketlenme getirebilir belki ama sürdürülebilirlik olmadan yeni “zombi” firmaların sayısını artırmaktan başka işe yaramayabilir. Pandemi nedeniyle ihracat siparişlerinde düşüş, turizmde neredeyse toptan kayıp tablosu olan ülkede yatırımların da durduğu hesaba katılırsa kredi genişlemesi nereye akacak?
Olağanüstü yüksek kredi genişlemesinin fiyatlar üzerine nasıl bir etki yapacağını önümüzdeki günlerde göreceğiz. Ancak, yüksek döviz borçlusu olan, döviz girdileri zayıflayan bir ülke için kur üzerine baskı yapacağı çok açık. Bunun iyi bir örneği KGF kredileri ile yüksek kredi genişlemesi yapılan 2017’dir. Sonuçta kur artışı için zemin oluşturmuştu.
Şimdi sadece turizmden en iyi olasılıkla 25 milyar dolar kayıp ufukta görünüyor. Buna ihracat siparişlerinde de düşüşle; yüzde 10’luk bir kayıpla (IMF tahmini; Euro Bölgesi’nde yüzde 10’luk küçülme öngörülüyor) muhtemelen kabaca bir 15 milyar dolar daha eklenecektir. Nisan ve mayıs ayları gösteriyor ki ihracattaki kayıplar ithalattan çok daha büyük, hacim küçülse de dış ticaret açığı büyüyor. Bunu da binlerce ithal ürüne ilave gümrük vergileri koyarak önleme çabası var.
Dış talep şokuna içeride faiz indirimini negatif alana taşıyarak ve devasa bir kredi genişlemesi ile yanıt veren bir ekonomi yönetimi, muhtemelen ne yaptığını bilmiyor olmalı. Zira bu bir makroekonomik çerçevesi olmayan maceracı ekonomi politikasının sonuçlarının bedelini yerleşikler ödeyecek.
Ankara’nın iktidarı kaybetme korkusu ile ekonomide girdiği maceranın sonunu tahmin etmek zor olmasa da hasarın ne boyutta olacağını merak etmemek mümkün değil.
Uğur Gürses
TL’nin Suriye testi
Geçen hafta çeşitli haber mecralarında ve sosyal medya hesaplarında Suriye’de Türk Silahlı Kuvvetlerinin kontrolü altındaki bölgelere “bol miktarda TL gönderildiği” haberleri yer aldı. Fotoğraflarda bol miktarda 1 TL’lik bozuk para ve çeşitli büyüklükte TL banknot kupürleri yer alıyordu.
Çeşitli yerel kaynaklardan “TL kullanacakları” yönünde açıklamalar gelirken, sıcak çatışma bölgesindeki cihatçı örgütlerden de maaşların TL ile yapılması kararı duyuruluyordu.
Türkiye tarafından da terörist grup olarak tanınan HTS’nin, 2020’de maaşların ABD doları üzerinden belirlenmesi kararı aldığı, ancak küçük kupürler bulunmadığı için aynı değerde başka para birimi ile ödenmesine karar verdiği anlaşılıyor. İdlib bölgesinde egemen olan HTS’nin ‘kurtuluş hükümetinin’ genel mali direktörü Ibrahim al-Ibrahim, İdlib’teki maaş ödemelerinin TL ile yapılacağını açıklarken, “Suriye Lirasının çöküşü devam ettiğinden, Suriye Lirası ile maaş almak istemeyen çalışanlarımızın arzusunu yerine getirmek için hükümetimiz ücretleri TL ile ödemeye başlamıştır ve memnuniyetle karşılanmıştır” diyordu.
Gerçekten de ilginç bir durum yaşanıyordu. 2011’den bu yana iç savaşın hüküm sürdüğü Suriye’de, birden TL kullanımı gündeme gelmişti.
Acaba Ankara, ekonomik olarak da “TL egemen bölge” mi yaratmak istiyordu?
Bu bir “orkestra edilmiş” bir adım mıydı?
Benim ilk başta dikkatimi çeken unsur şuydu; fotoğraflarda “bol miktarda” diye tanımlanan banknotlar çoğunlukla küçük kupürlü banknotlardı; 5, 10 ve 20 TL’lik banknotlar.
Bu haberlerin arkasındaki, bu durumu yaratan asıl önemli gelişme, Suriye Lirası’nın (SYP) son dönemde hızla değer kaybetmiş olmasıydı.
Suriye’de dolar kurunun seyri şöyle; 2019 yılbaşından 2019 kasım ayına kadar olan sürede kademeli olarak 500 SYP seviyesinden 675 SYP seviyesine çıkıyor. Kasımdan 2020 ocak ortasına kadar 1.000 SYP seviyesini geçtikten sonra Şam yönetimi bir çeşit sermaye kısıtı getiriyor; ödemeler ve ticari işlemlerde SYP dışında para cinsi kullanmak yasaklanıyor, ağır hapis ve para cezası getiriliyordu.
Suriye’de yıl başında dolar kuru 915 SYP iken, mayıs sonuna kadar aylık ortalama yüzde 20’lik artışla dolar başına 1.800 SYP seviyesine çıkıyor. Kur artışı sert biçimde devam edip, 8 haziranda yüzde 76’lık artışla 3.170 seviyesine ulaşıyor. Bu, yılbaşına göre 5 ayda yüzde 250’lik bir artış demek. Yani yıkıcı bir devalüasyon.
Kur artışı mayıs ve haziranın ilk haftası çok hızlandığı gibi, temel gıda ürünlerinin fiyatlarının da aynı ivmeyi gösterdiği anlaşılıyor. Suriye’deki bir yardım kuruluşu olan ACU’nun web sitesinde yayımladığı fiyatlara göre; un fiyatı yılbaşından nisan sonuna kadar yüzde 50 artarken, mayıs sonunda toplam artış yüzde 94’ü buldu. Benzer tablo ekmek ve şeker için de geçerli. Ekmek ve şeker fiyatı nisana kadar yüzde 39 artmışken, mayıs sonunda artış sırasıyla yüzde 80 ve yüzde 102’ye ulaştı. Ette de bitkisel yağda da benzer bir tablo var.
Bu temel gıda fiyat hareketlerine bakıldığına, son bir yılda fiyatların yaklaşık 3’e katlandığı görülüyor. Örneğin 1 kilogram ete Mayıs 2019’da 3.908 SYP ödenirken, Mayıs 2020 sonunda 11.180 SYP ödenmiş. Haziranın ilk haftasında da fiyatların arttığı hesaba katılırsa zor koşullarda yaşam sürdüren Suriyelileri son 6 ayda bir de ilave enflasyon fırtınası hırpalamış.
Paranın hızla değer ve güven kaybettiği bir yerde sonuç şudur; o paradan kaçış hızlanır. Ekonomik birimler yerini daha güven duyulan görece istikrarlı başka bir paraya rağbet eder. Suriye’de cihatçıların kontrol ettiği bölgede de Suriye rejimiyle olan ticari kanalların son gelişmelerle daha da daraldığı hesaba katılırsa eldeki Suriye Liralarının elden çıkarılma telaşının hızlanmasının çok doğal olduğu söylenebilir.
Suriye lirasından kaçışta teknik kısıtların da etkili olması muhtemel. Örneğin mayıs sonunda, bir birim ürüne ödenen bedel iki katına çıkmışken, bunu karşılayacak SYP banknot miktarı da muhtemelen artmamış durumdaydı. Sadece bu yüzden bile küçük kupürleri olan bir başka paranın kullanıma girmesinin işlevselliği söz konusu olabilir.
Soru şu; cihatçılar yaklaşık 10 yıldır savaş yürüttükleri ülke yönetiminin parasını, Suriye Lirasını neden şimdiye dek kullandılar? Bunun yanına, aynı cihatçıların maaşlarının Suriye Lirası ile ödendiği, 2020 başından itibaren dolara geçtikleri bilgisini de hatırlatalım.
Peki yıllarca neden dolar ya da Euro, başka bir para kullanmadılar da Suriye Lirası kullandılar?
İki nedeni var.
Birinci neden “Gresham Yasası”. İkincisi de teknik zorluklarının olması.
Birincisi ‘Gresham Yasası’ çünkü; kötü para iyi parayı kovar. Harcarken kötü parayı kullanırsınız, servet biriktirirken iyi parayı tutarsınız.
İkincisi teknik zorluk. Başka bir paranın ekonominin tüm “kılcal damarlarına” yayılabilmesi için küçük kupürlü banknotlarının da yaygın olması gerekir. Dolar, euro ya da bir başka para için bunun mümkün olmadığı çok açık.
Şuna hiç şüphe yok ki o bölgede ya da Suriye’nin tamamında bireyler harcamalarını Suriye Lirası ile yaparken kendi ekonomik varlıklarını korumak için dolar ya da euro tutuyor olabilirler. Bunun da görece dolar ya da Euro yüksek kupürlarla olduğuna hiç şüphe yok.
İdlib ve çevresinde dar bir alana sıkışmış ve ticari-parasal akımların çok kısıtlandığı bölge halkının yüksek devalüasyon ve hızlanan enflasyon karşısında TL’ye geçme arzusunun nedeni bu.
Bölgede muhtemelen Suriye Lirası günlük işlemlerde kullanılmaya devam ederken, kısa vadede hem işlem hem de değer tutma açısından TL tercih görecektir. Mal akışının sağlandığı bir ülkenin yani Türkiye’nin parasının, küçük kupür aktarımı sonrasında kullanımı artacaktır.
Doların günlük alışverişte kullanımı, hem “iyi para” tutma tercihi hem de teknik nedenle pek olanaklı değil. Ticari faaliyetlerde kullanılabilecek, ‘işlem saikli’ yeterince küçük kupürlü dolar (1, 5, 10) banknot miktarının yaygın olmaması, gündelik kullanıma yerleşememesinin önemli bir nedeni.
Bir başka unsur da Türkiye’nin bölgedeki askeri varlığı ve bunu için yaptığı lojistik, iaşe ve desteklenen gruplara yapılan personel ödemelerinin de Türk Lirası ile yapılabilmesinin gerektirdiği pratik kolaylık. Türk yetkililer, ödemelerini 100’lük 200’lük TL banknotla yaparken, bunun kullanımda yayılabilmesi, ticari alanda kabul görebilmesi için 1 TL’lik bozukluk ile 5, 10 ve 20’lik banknot da bulundurma yoluna gitmiş olabilirler.
Bu durumda, bölgeye mal akışı da Türkiye’den oluyorsa TL kullanımının tercih edilmesi şaşırtıcı değil. Harcama ve ödemeler TL ile olacaksa bu geliri elde eden kişilerin geçinmek için yapacakları harcamaları da TL ile yapmaları gerekecekti. O bölgede sunulan bir hizmet ya da malın karşılığında TL kabul etmesi beklenen tarafın temel argümanı da örneğin 50 TL ödenerek yapılan bir harcamada “para üstü” sorunu ile karşılaşması olacaktı. Bu da “bol miktarda bozukluk” gönderilerek halledilmiş görünüyor.
Paranın işlevleri açısından bakılırsa TL’nin kısa vadede işlem aracı olarak kullanılması tercih edilse de “servet tutma” aracı olarak tercih edilip edilmeyeceğini bilmiyoruz. İçeride yakın geçmişte TL onca rezerv eritilerek savunulsa da çok kısa sürede değer kaybı yaşandığı da malum. Zaman içinde hem TL’nin değer kaybı hem de enflasyon mal fiyatları kanalı ile zaman içinde İdlib’e ulaştığında “iyi para” olasılığı uzaklaşacaktır.
Ama kısa vadede cepte duran Suriye Lirası değer kaybederken, görece daha istikrarlı olanın, TL’nin talep görmesi çok normal.
Bir de “servet tutma” avantajı var.
Tek bir 100’lük ABD doları banknotla taşınan mali değer, yaklaşık 300 bin Suriye Lirası ederken; bu 150 adet 2.000’lik Suriye Lirası banknotla tutulabiliyor. Bu durum TL için 4 adet banknotla yapılabiliyor.
TL’nin kendi egemenliğini kurabilmesi için o bölgedeki ekonomik birimlerin TL kullanmasından çok TL tutması önemlidir. TL kullanılıp TL tutulmuyorsa sonuçta sadece “kötü para” yer değiştirmiş olur.
İşte bu yüzden, hep ‘Gresham Yasası’ akılda tutulmalı; kötü para iyi parayı kovar. Aranan para iyi paradır. Harcarken kötü parayı kullanıp elden çıkarırsınız, servet biriktirirken iyi parayı tutarsınız.
Şimdi kötü para Suriye Lirası yerini korurken görece iyi para TL de doların yanında oyuna girmiştir. Asıl sonuç, orta vadede bu tercihi yapanların eğiliminin ne olacağında saklıdır. Kötü para bir başka kötü para ile mi yer değiştirmiş olacak? Yoksa TL Kuzey Suriye’nin iyi parası mı olacak?
Benim yanıtım belli; değer kaybeden ve kendi yurttaşlarının ‘iyi parası’ olamayan bir para başka ülkenin de iyi parası olamaz. Muhtemeldir ki “TL’ye geçtik” açıklaması yapanlar, ödemelerini TL ile yaparken, “üç beş kuruş” da olsa servet birikimlerini dolarla tutacaklardır. Daha fazlası, sonunda TL de dolara endeksli olarak işlem görecektir.
Uğur Gürses
Covid-19: Yoksulluk salgını
Covid-19 salgınına yönelik en sıkı karantina koşulları Mayıs’ta uygulandı. Kentler arası seyahat uygulanırken, sokağa çıkma yasaklarının da en fazla uygulandığı bir ay oldu. Resmi ve dini bayramların hafta sonu ile birleştirilmesiyle ilan edilen sokağa çıkma yasakları, nüfus yoğunluğu yüksek olan büyük kentlerde toplam 13 gün uygulandı. 1 Haziran tarihi ile bu yasaklar kalktı. Kademeli olarak da uzaktan çalışma uygulamasına giden şirketlerin de sınırlı da olsa ofis ortamlarını açtığı görüldü.
Haziran ayı başındaki ilk veriler, yasakların kalkması ile ekonomik faaliyetin nasıl bir “dönüş” içinde olduğuna dair sayılar içeriyor.
Ekonomik faaliyetin iyi bir göstergesi olan elektrik tüketimi Nisan ayında önceki yılların ortalamalarına göre yüzde 18’e varan düşüş gösterirken, Mayıs’ta yüzde 10-18 düşüş bandında seyretti. Haziranın ilk haftasında ise elektrik tüketimi geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 16.5 aşağıda. İkinci hafta ise yüzde 11 aşağıda gösteriyor.
Salgının başlaması ile birlikte nakit tutma eğiliminin hızla arttığına, hatta bunun rekor düzeyde olduğuna tanık oluyoruz. Ekonomide dolaşımda bulunan TL banknotların göstergesi olan emisyon miktarı, şubat sonundaki 160 milyar TL’lik seviyesinden 71 milyar TL artarak 231 milyar TL’lik rekor zirvesine 22 mayısta ulaştı. Nakit para talebinin başka hiçbir dönemde bu şekilde arttığı görülmemişti. Türkiye’de hane halkı ve şirketlerin TL banknot tutma eğiliminin böyle “patlaması”, bunun alışverişe yansıdığı anlamına gelmiyor. Çok açık ki ihtiyat saiki ile bankalardan çekilen TL banknotlar, ticari kanala oradan da bankacılık sistemine geri dönmüyor, elde tutuluyor. 10 Haziran itibariyle 221 milyarlık emisyon miktarı, bize bunu teyit ediyor.
Nitekim kredi kartı ile yapılan harcamalar da nisan ayında geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 18 aşağıda iken, mayısta yüzde 8.9 aşağıda görünüyor. Haziranın ilk haftasında ise değişim yüzde 40’a yakın bir artış gösterdi. Bu çok hızlı toparlanma mı, yoksa karantina koşullarının kalkması ile aşırı düşmüş ve ertelenmiş talebin piyasaya dönüşü mü bilmiyoruz?
Makro tahminler
Küresel ekonomiye dair ilk tahminleri yapan IMF’nin ana senaryosunda 2020’de Türkiye’nin yüzde 5 küçülmesini, 2021’de de yüzde 5 büyüme tahmin ediyordu. Ana senaryo haziran sonu gibi salgının kontrol altına alınacağı varsayımı içeriyordu. Eğer salgın uzun sürerse yüzde 3 ilave küçülme yani toplamda yüzde 8 küçülme öngörülüyordu.
Dünya Bankası da bu hafta yayımladığı Küresel Görünüm raporunda Türkiye’nin yüzde 3.8 küçüleceğini, 2021’de ise yüzde 5 büyüyeceğini tahmin ediyor.
OECD de yayımladığı Ekonomik Görünüm raporunda Türkiye’nin 2020’de yüzde 4.8 küçüleceğini, 2021’de ise yüzde 4.3 büyümeye geçeceği tahmininde bulunuyor. OECD, salgında ikinci bir dalga halinde bu tahminlerin sırasıyla yüzde 8.1 küçülme, yüzde 2 büyüme olacağını vurguluyor. Bu tahminlere bakılırsa Türkiye 2021 sonunda bile 2019 milli gelir sayılarına ulaşamayacak.
Bunu tek bir anlamı var; işsizlik çığ gibi büyürken, yoksulluk da daha geniş bir kitleye yayılacak.
Önceki gün mart ayı işgücü istatistiklerini açıklayan TÜİK’in yayımladığı verilere göre, ilginç bir tablo ortaya çıktı. Bir taraftan istihdam sayıları yani çalışan sayısı azalırken, diğer taraftan da işgücüne katılım düştü. Bu durum, çok doğal olarak işsizlik oranını aşağı çekti. Bu tartışma yaratsa da bu dönemde sayılara klasik tanımlar çerçevesi dışında bakmak gerekiyor.
Mart ayı verilerine göre (Şubat-Mart-Nisan) son bir yılda 1 milyon 662 bin kişi işini kaybetti. Sadece mart ayında işini kaybedenlerin sayısı 1 milyon 3 bin kişi.
Son 1 yılda işgücündeki azalış 2 milyon 235 bin kişi olurken, sadece son bir ayda işgücünden çekilenlerin sayısının 1 milyon 35 bin kişi olduğu görülüyor. Bunun salgın nedeniyle sokağa çıkma yasakları ve iş yerlerinin kapalı olması ile ilgili olduğu açık. İşgücüne katılamayanlarda iki kesim hızla yükseliyor; iş bulma ümidi kalmayanlar ile iş aramayan ancak her an çalışmaya hazır olanlar. Bu iki gruptaki bir yıllık artış 1.4 milyon kişi. Tabi bunun da sadece mart ayındaki artışı 521 bin kişi.
Bir başka dikkate alınması gereken unsur da istihdam içinde görünen ancak iş başında olmadıkları için kısa çalışma ödeneği alan ya da zorunlu izin uygulaması sonucunda işsizlik ödeneği alanlar var. Bu kişiler “eksik istihdam” olarak tanımlanıyor ve mart ayı istatistiklerine yansıyan kısmının 1 milyon 57 bin kişi olduğu görülüyor. Kısa çalışma ödeneğinin mayıs verileri ile birlikte sayısının 4.5 milyon kişiye ulaştığı düşünülüyor.
DİSK Araştırma Merkezi, İLO’nun geniş işsizlik tanımına göre işsiz kişilerin sayısının 8.9 milyon kişi, Covid-19 salgını ile bu sayıya 6 milyon kişinin eklendiğini ve toplamda 13.3 milyon kişiye çıktığını hesaplıyor.
Son bir yılda sektörel olarak, tarımda 538 bin, inşaatta 248 bin, hizmetlerde ise 903 bin kişinin işini kaybettiği, nisan ve mayıs işgücü verileri geldiğinde bunun devam ettiğini de göreceğimize göre; salgından en çok etkilenen kesim niteliksiz-mesleksiz işgücünün olduğu çok açık. Bu da başka bir yere getiriyor.
Covid-19 krizi hangi vadede atlatılırsa atlatılsın geniş bir çalışan kitle üzerinde, ama özellikle niteliksiz işgücü üzerinde hasar bırakacak. Hem gelir kaybı hem de iş kaybı olarak. Bunun sonucu ise eşitsizliğin daha kitlesel hale gelmesi, yoksulluğun yayılması demek.
Dünya Bankası, salgın öncesinde dünyada aşırı yoksul (günde 1.9 doların altında geliri olan) sayısını 595 milyon tahmin ederken, salgın sonrası Nisan ayı tahminlerinde 665 milyon kişi, şimdi ise 684 milyon olarak tahmin ediyor. Kötü senaryoda ise bunun 712 milyon kişiye çıkması olasılığını da hesaplıyor. Özeti, sağlık krizi toplum sağlığı ve ekonomilerin üzerinden silindir gibi geçerken, en uç noktada geride 100 milyon aşırı yoksul bırakarak geçecek. Orta gelir grubundan yoksullaşacakların hesabı ise şimdilik bilinmiyor.
Covid-19’un işletmelere etkisi
Tam da salgın sonrası ekonominin geleceğine dair kaygılar yükselirken, durum ve hasar tespiti ile gelecek öngörüleri ölçümü içeren bir saha çalışması, “Hedefler için İş Dünyası Platformu Kurucu Başkanı Ümit Boyner tarafından kamuoyuna sunuldu.
TURKONFED ve TÜSİAD’ın kurucusu olduğu “Hedefler için İş Dünyası Platformu”, 11-22 Mayıs 2020 tarihlerinde, Covid-19 krizinin işletmeler üzerindeki etkilerini araştırmayı amaçlayan ikinci bir anket uygulamış.
TÜRKONFED, TÜSİAD ve UNDP koordinasyonunda, toplam 619 firmanın katıldığı anketle, Covid-19 krizinin işletmeler üzerindeki etkileri, krizin seyrine ilişkin öngörüleri ve ne gibi tedbirlere ihtiyaçları bulunduğu hakkında 26 soru ile ölçülmüş. Anketin analizini de Politik Analiz Laboratuvarı Yönetici Ortağı Esen Çağlar yapmış. Çıkan sonuçlar şöyle:
- Faaliyetlerini tamamen durdurmuş olan firmaların oranı Mart – Mayıs arası düşmüş. Firmaların yüzde 39’u faaliyetlerini azaltarak devam ediyor.
- Mart anketinde firmaların yüzde 31’i işletme faaliyetlerinin tamamen durduğunu belirtmişken, Mayıs anketinde yüzde 22’si faaliyetlerinin tamamen durduğunu belirtmiştir.
- Mart’tan Mayıs’a, krizin firmaları etkileme düzeyinde az da olsa bir düşüş izleniyor; olumsuz etkilenen firmalar Mart’ta yüzde 85 iken, Mayıs’ta bu oran yüzde 78’e düşmüş. Krizden en yoğun etkilenen firmalar yüzde 69 ile mikro firmalar iken bu oranın büyük firmalarda yüzde 31 olduğu görülüyor.
- Firmaların genelinde ciro kayıpları görülürken, yüzde 53’ünün cirosu yarıdan fazla azalmıştır. Bölgeler içerisinde en fazla ciro kaybı yaşayan firma oranı yüzde 90 ile ankete katılan Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinden oluşan grupta gerçekleşirken, yüzde 86 ile İstanbul takip etmektedir.
- Firmaların yaklaşık yarısı ödemelerini yapmakta zorlanırken, ciddi oranda güçlük çekenlerin oranı yüzde 17’dir. Konaklama ve yiyecek sektörünün yüzde 48’i aynı soruya çok zorlandıklarını belirtirken imalat sanayinde bu oran sadece yüzde 7’dir.
- Mikro ölçekli firmaların yüzde 33’ü ödemelerinde çok zorlandıklarını belirtirken büyük firmalarda bu oran sadece yüzde 2 olmuştur.
- Ankete katılan firmaların yüzde 76’sı çalışan sayısının değişmediğini belirtmiştir. Çalışan sayısının yüzde 50’den fazla azaldığını belirten firmaların büyük çoğunluğu mikro ve küçük ölçekli firmalardır.
- Covid-19 krizinin devamı durumunda firmaların yüzde 48’i sermayelerinin en fazla 3 ay yeteceğini belirtmiştir. Yüzde 22’si ise sermayelerinin ya yetmediğini ya da en fazla bir ay yeteceğini söylemiştir.
- Suriyelilerce kurulmuş firmalar krizden daha fazla etkilenmiştir. Suriyelilerin kurduğu firmaların yüzde 38’i Mayıs ayında faaliyetlerinin tamamen durduğunu belirtmiştir. Bu oran Türkiye geneli mikro ve küçük firma grubunda yüzde 30, Türkiye geneli tüm firmalarda ise yüzde 22’dir.
- Firmaların yüzde 64’ü yeni yatırım ve büyüme planlarını ertelemiştir. Firmaların yarısına yakını devlet desteklerinden faydalanırken, yüzde 47’si yeni borç almış veya borcunu yapılandırmıştır.
- Ankete katılan firmaların yüzde 44’ü Kısa Çalışma Ödeneği desteğinden faydalanmıştır. Kısa bir süre içinde kısa çalışma ödeneği desteğinin mikro ölçekli firmalara kadar nüfuz edebildiği görülmektedir. Buna göre, söz konusu destekten ankete katılan küçük ve orta ölçekli firmaların yüzde 51’i, büyük ölçekli firmaların ise yaklaşık yüzde 56’sı yararlanmıştır.
- Personelinin yarısından fazlası uzaktan çalışabilen firmaların oranı yüzde 41’dir.
- Covid-19 krizinin özellikle çocuk bakımı, hasta bakımı, hijyen ve gıda güvenliği gibi aile ve ev-içine ilişkin sorumlulukları artırması ile özellikle kadın çalışanlar üzerinde daha yoğun bir etki oluştuğu ifade edilmiştir.
- Firmaların yüzde 34’ü Covid-19 krizinin etkisi ile ortaya çıkan koşulların kadınları erkeklere oranla daha fazla etkilediğini ifade etmektedir. Bu algı, kadın yöneticisi olan firmalarda daha belirgin hale gelmektedir.
- Firmaların toparlanma sürecine ilişkin öngörülerinde mart ayından bu yana önemli değişiklikler olmuştur. Krizin 2021 ve sonrasını da etkileyeceğini düşünen firmaların oranı kayda değer bir yükselişle Mart’taki yüzde 11’den Mayıs’ta yüzde 48’e yükselmiştir.
- Firmaların bugünkü risk algıları itibarıyla, bu kriz mali bir krizden ziyade iç ve dış talep krizi olarak görülmektedir. İç talep yetersizliği ve dış talep yetersizliği (ihracat pazarlarında daralma) firmaların en yüksek risk atfettiği başlıklar olarak öne çıkmıştır.
- Mikro ve küçük firmaların yüzde 51’i ikinci bir salgın dalgasına hazır değildir. Suriyelilerce kurulmuş firmalarda bu oran yüzde 78’e yükselmektedir.
- Firmaların yüzde 62’si zorunlu ödemelerinde ertelemeye ihtiyaç duymaktadır. Kısa vadeli ek sermayeye ihtiyaç duyan firmaların oranı yüzde 38’dir.
- Firmaların yüzde 68’i Covid-19 salgını sonrası dönemde sektörlerinin önemli ölçüde değişeceğini düşünmektedir. Özellikle küçük ölçekli firmaların değişim beklentisi daha yüksektir.
Sunumun analizini yapan Esen Çağlar’ın da UNDP Türkiye temsilcisi Clauido Tomasi’nin de dikkat çektiği konu, “eşitsizliklerin daha da artarak devam etmesi”. Başta ciro kaybı olmak üzere belli başlı konularda zorluk yaşayan firmaların, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinden oluşan grupta olması belirgin biçimde göze çarpıyor.
Uğur Gürses
Sonuçları okumak için, aşağıdaki dosyayı indirebilirsiniz:
Covid-19 Krizinin İşletmeler Üzerindeki Etkileri
İkinci Anket (11-22 Mayıs 2020)
Sonuç Raporu
70’li yılların alet kutusundan çare ummak
Türkiye 23 Mayıs’ta bayram sabahına, bir Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile uyandı; döviz satışı içeren işlemlere uygulanan vergi oranı binde 2’den, 5 kat artışla yüzde 1’e yükseltilmişti. Ayrıca bankaların ihraç ettiği bir yıldan kısa vadeli finansman bonolarından elde edilen kazançlara uygulanan stopaj oranını da yüzde 10’dan yüzde 15’e çıkarıyordu.
Döviz satışına uygulanacak yüzde 1’lik vergi oldukça yüksek. Buna iktisat literatüründe “Tobin vergisi” deniliyor. Bu bir tür sermaye kontrolü ya da kambiyo kontrolü uygulaması. Ancak uygulayıcılar buna “sermaye kontrolü” demiyor. Demeyince, bu kategori içinde sayılmadığını düşünmek saflık.
‘Tobin vergisi’ ilk kez, Nobel İktisat Ödülü alan James Tobin tarafından 1971’de Bretton Woods sistemi çöktüğünde, yani doların altına, diğer paraların da doların değerine bağlandığı sabit kur rejimi çöküp de paralarda dalgalanma başladığında istikrar sağlanması için 1972’de önerilmişti.
Parada istikrarı hızla rezerv eriten “arka kapıdan” döviz satışı, yabancılara TL yasağı, dövizde kısıtlamalar yaparak elde edeceğini sanan Ankara’nın başvurduğu yeni yol, 70’lerden kalma.
Yani Türkiye geçmişte sabit kur rejimi sırasında binde 1 oranının üzerine çıkmadığı o “Eski Türkiye”de bile baş vurmadığı bir yola girmiş oldu.
Tobin’in önerdiği vergi oranı bile “binde 5 diyelim” dediği seviyede idi.
Ankara’daki ekonomi yönetimi, güven kaybının da tetiklendiği bir süreçte TL’nin faizini de hızla indirip negatif reel faize getirince, TL’yi koruyacak bir dayanak kalmadı. Ankara, TL’yi korumanın yolu olarak başka ülkelerin parasını swapla alarak bilanço makyajı yapmaya, Tobin vergisi gibi 70’lerin modeli vergi getirmeye sarılıyor.
Son dönemde, döviz alanlara uygulanan vergiler, döviz alımında ertesi günü teslimat kuralları, bankalara uygulanan mevzuat dışı “markaj”, giderek tasarrufçu nezdinde tedirginlik yaratan uygulamalar. “Yumuşak” sermaye kontrolü araçları uygulanmaya başlandığında, bireyler ve şirketlerden oluşan ekonomik birimlerin aklına “sert olanı da yolda mı?” sorusu gelir.
Nitekim 2018 Brunson krizi sonrasında olduğu gibi, Kovid-19 krizinin patlak vermesi sonrasında da döviz hesaplarındaki erimeler dikkat çekiyor. Bu erimelerin de dövizden TL’ye geçme olmadığı anlaşılıyor. Örneğin 2018 Ağustos’unda ve 2020 Mart’ında döviz hesaplarındaki azalışla, Merkez Bankası’nın efektif kasasındaki azalışın paralel olduğu görülüyor.
Ankara’daki siyasetçilerin tasarrufçuları şu ya da bu sebeple tedirgin etmesi sistemden çıkışları besliyor, altın alımlarını destekliyor.
Döviz alanlara yapılan ‘düşmanlaştırma’, mali varlıklarını kötü yönetim altında korumak isteyen yurttaş ve kurumları altın tutmaya yöneltiyor.
Sadece Kovid-19’la ilgili sürecin başlaması ile 6 Mart’tan 15 Mayıs’a; döviz hesaplarındaki azalış 10 milyar dolar, altın hesaplarındaki artış ise 4 milyar dolar (60 tona yakın). Toplamda ise döviz cinsi hesaplar 6 milyar dolar azalış gösteriyor. (TCMB verisi)
Sermaye kontrolüne dair adımların getireceği dalgalardan biri de döviz piyasasında “paralel piyasanın” oluşmasıdır. Yurtiçinde eskiden var olan “ayaklı borsa” denilen kayıt dışı döviz alım satımının yeniden canlanması kaçınılmaz. Kaçınılmaz çünkü bankaların birkaç kuruşla kote ettikleri kurlar, yüzde 1 vergi ile 7 kuruşluk ilave maliyet getiriyor. Yani dövizi 6.80’den alırım diyen bir kuruluş 1 kuruş bile kar etmeden 6.80’den satsa 6.8 kuruş vergi ödeyecek. Alana maliyeti de 6.8680 olacak. Dolayısı ile bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerde vergi uygulanmayacak olsa da nihai müşterilere satışta yaklaşık 7 kuruş ilave maliyet binecek. Bu yüzden alış-satış marjların açılması kaçınılmaz. Bu da piyasayı sığlaştıracak.
Bir başka unsur da içeride olağanüstü yöntemlerle, yüksek vergilerle döviz alımlarının zorlaştırılması, giderek yurtdışında “off shore” piyasa oluşmasını getirecek. İçerideki kur başka, dışarıdaki kur başka olduğunda paranız artık ‘konvertibilitesi yaralı’ başka ligdedir.
Tüm bu yanlış yollarla döviz kurunu bastırma çabası, Türkiye’de sisteme döviz girişini de azaltacaktır. Hafif ya da sert sermaye kontrollerinin olduğu yerlerde; ihracatçısından turizmcisine, vatandaşından şirketlerine kadar ekonomik birimler dövizi sisteme sokmadan dışarıda tutma eğilimine girerler. Bu daha da baş ağrıtan bir durum ve süreç yaratır.
Bu adımları attığında sonuçlarının ne olacağını bilmeyen bir danışmanınız, teknik kadronuz, karar vericiniz varsa “başınıza çorap örüyordur”.
Türkiye’nin son 30 yılda parasına elde ettiği konvertibiliteye hasar veren çaresiz ekonomi yönetimi, şimdi de 70’li yılların alt kutusundan medet umuyor. Bu çaresiz adımlar işleri daha da zor bir patikaya sokuyor.
Uğur Gürses
Bir Samuray swap sarmalı hikayesi
Mayıs başından bu yana derinleşen konu, ekonomi yönetiminin “arka kapıdan” Türkiye’nin döviz rezervlerini hızla eritmesi ve Merkez Bankası’nın bu erimeye karşı içerden swap penceresini sonuna kadar açarak bankacılık sisteminden dolar toplayarak “vitrin düzenlemesi” yapmasıydı.
Ekonomi yönetimi bir taraftan da, G20 ülkeleri ile swap görüşmelerini vitrine koyuyordu. Fed gibi parası rezerv para olan merkez bankaları ile yapılacak “swap hayalleri” piyasaya pompalanıyordu. Fed’in neden swap imkânı yaratmayacağını 23 Nisan günü yazmıştım.
Özellikle Fed’in eski üyelerinden gelen açıklamalar sonrasında, Fed ve ECB gibi merkez bankalarıyla swap olacağına kimse ikna olmadığı için oklar başka tarafa yönlendirildi.
14 Mayıs’ta yayımlanan Reuters’ın yetkililere dayandırdığı haberde, Japonya ve Britanya ile swap anlaşması sağlayabilmek için, Katar ve Çin’le de mevcutları arttırmak için ikili görüşmeler yapıldığı aktarılıyordu. Bir yetkili ise Katar, Çin ve Britanya ile görüşmelerin “iyi gittiğini” söylüyordu.
Oysa haberde görüşü sorulan Japonya’daki bir hükümet yetkilisi, Tokyo’nun TL’yi izlemenin ötesinde bir planı olmadığını, ancak Türkiye’nin gerçek bir krizle başının belaya girmesi halinde IMF ya da G7 ülkelerinin kurtarabileceğini ekliyordu.
19 Mayıs günü Habertürk web sitesinde ise “Türkiye’nin, Japonya ve Britanya merkez bankalarından ve Japonya’dan 10’ar milyar dolar karşılığı döviz sağlayacağı belirtiliyor” satırlarıyla yer alan haberde, Japonya ile yapılan anlaşmanın 21 Mayıs perşembe günü hastane açılışı sırasında açıklanmasının beklediği de not düşülüyordu. (Sonra, haber şu linkteki hale düzeltildi)
Biraz bu merkez bankacılığına aşina, biraz bu merkez bankalarını izleyen biri, bu haberi sorgulardı.
Nitekim her iki merkez bankasına da mesaj atarak sordum. Tam 13 dakika sonra Britanya Merkez Bankası (BOE) iletişim biriminden yanıt geldi; “Bu konuda yorum yapmayacağız”. Anlamı çok açıktı; banka yorum yapmaya değer bir durum olmadığını söylüyordu.
Ayrıca çok geçmeden Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın açıklaması geliverdi; swap imkânı için Türkiye’nin 4 ülkeyle görüştüğü, 2 ülkeyle anlaştığı haberlerinin doğru olmadığı açıklanıyordu.
20 Mayıs günü Merkez Bankası Katar Merkez Bankası ile yapılan swap anlaşmasının 5 milyar dolardan 15 milyar dolara çıkarıldığını açıklıyordu.
Açıklamada, “Para takası anlaşmasının temel hedefi yerel para birimleri üzerinden gerçekleştirilen ticareti kolaylaştırmak ve iki ülkenin finansal istikrarına destek sağlamaktır” deniliyordu. Katar’la olan dış ticaretimizin; 2019 yılında 1.3 milyar dolarlık ihracata karşılık 310 milyon dolarlık ithalat olduğunu not edelim.
Çok açık ki 82 milyar dolara düşen döviz ve altın rezervlerini, bilançoda 92 milyar dolara çıkarmış görüntüsü veren bir iş bu. Katar Merkez Bankası kendi nezdindeki TCMB mevduat hesabına ilave 10 milyar dolar karşılığı Katar Riyali koyuyor, TCMB de kendi nezdindeki Katar Merkez Bankası’nın TL mevduat hesabına 10 milyar dolar karşılığı TL koyuyor. Her iki bankanın da bunu alıp yurtdışı piyasalarda dolara çevirebilecekleri bir hesap değil yani. Bilanço makyajı.
20 Mayıs’ta yayımlanan Financial Times’daki haberde ise bir başka Japon yetkili swapla ilgili soruya yorum yapmazken, benzer swaplar üzerinde çalışan bir yetkili, böyle bir anlaşmaya engeller olduğundan bahsediyordu. Durum daha açık şöyle özetleniyordu: Türkiye’yle bir anlaşma için, bu swapın Japon Yeni kurlarındaki istikrar için kullanılması gibi yasal gereklilik şartı olduğuna işaret ediliyordu. Japon yeninin ise dolar ve diğer paralara karşı istikrarlı olduğu zamanlarda da bunun zor olduğu not ediliyordu.
Gelişmiş ülkelerin ya da bu ülkelerin merkez bankalarının, kendi paralarının istikrarı için ya da kendi kredi kanallarının çalışması için bu tür swap anlaşmaları yaptığını hala anlayamamış durumda Ankara. Başka ülkelerin parasının istikrarını düşünerek para basan merkez bankası rüyası gerçekçi değildi.
İşte bu atmosfer içinde 21 Mayıs günü açılış töreninde Japon Başbakanı Shinzo Abe’nin ne diyeceğine herkes dikkat kesildi.
Japon Başbakanı Shinzo Abe İstanbul’da yapımı tamamlanan ve adı da “Çam ve Sakura” konulan Başakşehir Şehir Hastanesi’nin açılışı için yapılan törene video konferans bağlantısı ile katılarak konuşma yaptı.
“Faux depart”
Doğrusu açılışı yapan yetkililer bile ne diyeceğini merak ediyordu. Merak konusu ise Japon Başbakan’ın Türkiye’ye bir swap imkânı tanınıp tanınmadığı konusunda bir sözünün olup olmayacağı idi.
Abe konuşmasında, Japonya’da geliştirilen ve koronavirüs tedavisinde kullanılan Avigan ilacından bahsedip, insani bakımdan bu ilacı arzu eden ülkelere bağışlayarak klinik araştırmaları geliştireceklerini, bu çerçevede, Avigan ilacını Türkiye’ye de bağışladıklarını vurguladı. Sağlık ve tıbbi alanda çalışanlara teknik destek ve malzeme bağışı sağlayacaklarının altını çizdi.
Abe, G20 Liderler Olağanüstü Zirvesi Video Konferansı’nda, Cumhurbaşkanı Erdoğan’la, gelişmekte olan ülkelere yardım eli uzatmanın önemini teyit ettiklerini söyleyerek, “Kendi ülkesinde yeni tip koronavirüs salgınıyla mücadeleye devam ederken, Orta Doğu ve Afrika bölgelerindeki 60’tan fazla ülkeye de yardım elini uzatan Türkiye’ye derin saygı duyuyorum” dedi.
Türkiye’nin bu yardım faaliyetini vurguladıktan sonra da Japonya’nın ne yapacağını anlatmaya başladı:
“Japonya da yeni tip krona virüs salgından etkilenen gelişmekte olan ülkelere yardım etmek için tıbbi malzeme bağışı ve teknik iş birliği vasıtasıyla, kapasite ve yeteneklerini arttırarak sağlık sistemini güçlendirmeye, ayrıca ekonomik faaliyetlerin canlandırılması için acil Japon Yeni kredi paketi başta olmak üzere çeşitli yöntemle destek vermeye istekli ve hazırdır. Çeşitli alanlarda Türkiye ile de iş birliği yapmak isteriz”
İşte tam burada Reuters’ın Japonya muhabiri bunu aynen şu flaş spotla duyurdu:
“Japan PM Abe says plans to offer financial support to Turkey” (Japon Başbakanı Abe Türkiye’ye mali destek sağlamayı planlıyor).
Reuters sonra çok geçmeden haberi düzeltmeyle yeniden geçti:
“Corrected- Japan PM Abe says plans to offer financial support to developing countries (Not Turkey)” (Japon Başbakanı Abe gelişmekte olan ülkelere (Türkiye’ye değil) mali destek sağlamayı planlıyor).
Reuters haberinin ana metnine yerleştirilen düzeltme notunda da daha önce “Türkiye” olarak girilen referansın “gelişmekte olan ülkeler” olarak düzeltildiği belirtiliyordu.
Düzeltme hızla yapıldığı için mali piyasada çok da büyük bir dalgalanma olmadı.
“Yerli ve milli” swap kuvvetleri
Bu “swap heyecanı” öyle bir dalga halini aldı ki; Reuters’ın ilk geçtiği flaş spot anlaşılan o ki kimi belleklerde düzeltilmemiş hali ile kalmış.
Bunlardan biri, Ankaralı bir gazetecinin bana söylediği; “Yahu Ankara’da Ak Partili politikacılar, ‘Japonya bize kredi verecek’ diye anlatıyorlar hala bunu” demesiydi.
Bir başka örnek de Londra’nın kalburüstü ekonomi analizleri yapan kurumu Capital Economics’in 22 Mayıs tarihli “Emerging Europe Economics Weekly” adlı haftalık raporunda, Türkiye’nin Katar Merkez Bankası’ndan 10 milyar dolar karşılığı ilave swap imkânı sağladığı, Japon Başbakanı Shinzo Abe’nin de Türkiye’ye mali yardımda bulunacağını açıkladığını, ‘ayrıntılar henüz ortaya çıkmamış olsa da’ diyerek duyuruyordu. Raporda yine, Britanya ve Çin’le swap görüşmeleri olduğuna dair haberler olduğu da not edilmişti.
Japonya Türkiye’ye coğrafi olarak uzak, ama sempati olarak yakın bir ülke. Her krizde Batı ile ilişkiler finansal olarak ‘sıfır noktasına’ inince, “Japon dostlara” umut besleniyor. Ama bu benzer tarzla, hikâyenin akışına fayda etmeyen bir çaba olduğu, tarihsel deneyimle de sabit.
“Japonya’dan parayla geliyorum”
1994 Krizini yaşayanlar, krizin içine düşüldükten sonra da Ankara’nın krizi yönetme biçiminin benzer olduğunu hatırlayacaklardır.
1994’te Başbakan Tansu Çiller’in getirdiği Hazine Müsteşarı Osman Ünsal, bizzat Çiller tarafından “beynimin yarısı” olarak tanımlanmıştı.
13 Kasım 1993 Milliyet gazetesinde Zülfikar Doğan imzalı haberde, “25 trilyonla geliyorum” başlığı ile verilen haberde “Hazine’nin patronu Ünsal, faiz artıran Türk bankalarına Japonya’dan meydan okudu” deniliyordu.
Japon piyasalarına tahvil ihracı için yola çıkan ve Sibirya üzerinde pilotun telsizinden Ankara’yı arayıp ihaleyi iptal ettiren Ünsal, bankalar hitaben “Hiç heveslenmeyin. Çantamda 25 trilyon lirayla (o günün kurlarıyla 1.6 milyar dolar) geliyorum. Rezervimiz de var paramız da” demişti.
Osman Ünsal, Çiller’in desteğiyle Kasım 1993-Ocak 1994 arasında iki buçuk ayda 16 ihaleden 7’sini iptal ederek faiz düşürebileceğini sanmış, yüzde 90’lar seviyesine olan faizin 3-5 puan yüksekten oluşmasına izin vermemiş, kurlar önce yüzde 15’e yakın artarken, Şubat 1994’e gelindiğinde Hazine yüzde 125 faizle 3 aylık bonoyu satmaya çalışmış ama bankalar itibar etmemişti. Kasım’dan mayıs ayına gelindiğinde dolar kuru yüzde 207.3 artmış, yani TL yüzde 67.5 değer kaybetmişti. Bu büyük devalüasyon sonucu gelen “5 Nisan kararlarıyla” kriz sonlanmış, Hazine ise borçlanmaya yüzde 400’lük faizle başlayabilmişti.
Ülkede kötü yönetimle krize yol açan siyasetçiler, krizi de kötü yönetiyor; kurtuluş için, içeride her kötü durumda hedef gösterdikleri “yabancı güçlerin” merkez bankalarının bastığı paralardan medet umuyorlar.
Kara mizahın anayurdu
Aslında 19 Mayıs günkü Türkiye tablosu bize ülkedeki bu savrulmanın tam fotoğrafını veriyordu; Ankara bir taraftan Japonya Merkez Bankası’nın bastığı Yenlerle, Britanya Merkez Bankası’nın bastığı sterlinlerle swap sağlayıp, bu dövizlerle günü kurtarma rüyası görürken, Kayseri’de balkonunda Britanya bayrağı desenli havlusunu kurutan İranlı gözaltına alınıyordu.
Sahi, başka ülkelerin bastığı paralar değil de bu ülkenin tüm yurttaşlarının güvenini sağlayacak bir siyasi normalleşme bizi kurtarmaz mıydı? Kolay olan bu.
İyi bayramlar.
Uğur Gürses
Konvertibilitesi yaralı Türk Liramız
“Milli paralarla ticaret” konulu hamasi konuşmalar yapacaksınız hem de Türk Lirası’nın konvertibilitesine hasar vereceksiniz olacak iş değil. Türkiye, son çeyrek yüzyılda “tırnaklarıyla kazıyarak” milli parasına elde ettiği konvertibilitesini son birkaç yılda hızla kaybediyor.
Türk Lirası’nın değer kaybını önlemek için Türk Lirası’nı yabancı kurum ve bankalara yasaklarken, yabancı merkez bankalarına “alın size TL, verin bize kendi bastığınız parayı” deniliyor. Şu hiç sorulmuyor; acaba paramı korumak için yasaklamaktan öte yapmam gerekenleri yaptım mı?
Parası rezerv para olan hiçbir merkez bankası TL alarak kendi parasını vermek istemiyor. Verenler de rezerv para değil zaten.
Yabancı merkez bankalarından swap imkânı peşinde koşan Ankara’nın derdi, “bilanço makyajı” ve kendilerinin çok sevdiği deyimle “algı yönetimi”.
Çin’den Yuan swap imkânı ile sağladınız ve bilanço kaydı olarak duran bu yuanları satıp uluslararası piyasada dolara çevirebiliyor musunuz? Muhtemelen hayır. Ya Katar Riyali’ni? Londra piyasasında bile 50 milyon riyali dolara çevirmek için karşı taraf bulmanız zor olabilir.
Yabancı kurum ve bankalara yasaklanan Türk Lirası, daha önce serbestçe ülkeye giren yatırımları da tedirgin ediyor. Tahvil ya da hisse senedi gibi mali yatırımlar üzerinde satış baskısı yaratıyor. Nitekim yıl başından bu yana çıkan portföy yatırımları 10 milyar doları buldu.
TL’nin değer kaybını TL’nin konvertibilitesini yaralayarak sağlayacağını düşünen Ankara’daki ekonomi yönetimi, Hazine’nin borçlanma kapasitesini de yaralıyor.
Mayıs başından itibaren yabancı kurum ve bankaların TL borçlanabilme kapasitesinin neredeyse sıfırlanması ile kimi yabancı kurumların TL takasında açığa düşmelerinin giderek arttığı anlaşılıyor.
Bildiğimiz, 7 Mayıs günü BDDK üç yabancı bankaya, (BNP Paribas SA, Citibank NA, UBS AG) Türkiye’deki bankalara karşı olan Türk Lirası yükümlülüklerini vadesinde yerine getirmediği için bir ayağı TL olan döviz işlemi yasağı getirmiş, birkaç gün sonra da bu yasağı kaldırmıştı.
Aslında bu temerrüt durumunun koşullarını, bizatihi alınan kararlar getirmişti; TL borç verme yasağı ile.
Aradan bir hafta geçtikten sonra, 14 Mayıs günü Avrupa’nın iki büyük menkul değer saklama ve clearing kuruluşu Türk Lirası takas işlemlerini durdurdular. Euroclear ve Clearstream kuruluşları, ortak platformları olan Bridge üzerinden gerçekleştirilen TL cinsi ödeme karşılığı teslimat (Delivery Versus Payment) işlemlerini 18 Mayıs gününden geçerli olmak üzere durdurdular. Bu kurumlar, sadece ülke içi ve kendi sistemleri içindeki menkul değer teslimatlarını yapacaklarını da not düştüler.
Çok belli ki; bu kuruluşlar Mayıs başından itibaren TL ödemeli/tahsilatlı TL cinsi menkul değer teslimatlarında açığa düşen, yani TL ödemesini yapamayan taraflardan (yatırımcılar) dolayı temerrüt olgularıyla karşılaşmışlar.
Bu yüzden açıklamada, ülke içi ve kendi sistemleri içindeki menkul değer teslimatlarında limitli açık kredi (overdraft) imkanlarının da kaldırıldığı, nakit teminat bulundurulması gerekliliği de ayrıca hatırlatılmış.
Sonuç şu; Ankara’da TL’deki değer kaybının seçmenin gözünde kötü yönetim algısı yerine “yabancı güçler ekonomimize saldırıyor” hikayesine çevirmek için seçilen söylem ve buna dönük eylem, dünya piyasalarında mevcut mekanizmaların bozulmasına, TL’nin “işlem görmeyen para” olmaya doğru iten bir yol açtı.
Ankara’nın “Yel değirmeni savaşında” iş, giderek TL varlıklardan kaçışa, TL varlıkların takasının bile kısıtlı yapılmasına dayandı.
20 Mayıs günü BDDK, aldığı yeni bir kararla Euroclear ve Clearstream kuruluşlarını TL yasağından muaf tuttuğunu açıkladı. Açıklamada, yaptığı işin yanlış olduğunu kendisi bakın açıklamada nasıl yazıyor;
“Kurulca yapılan değerlendirme neticesinde, TL cinsinden tahvil ve kira sertifikası işlemlerinin takas operasyonlarının olumsuz etkilenmemesini ve TL cinsinden menkul kıymetlerin etkin ve verimli bir şekilde işlem görmesini teminen…Kurum tarafından Euroclear Bank ve Clearstream Banking isimli kuruluşların söz konusu sınırlamadan muaf tutulması uygun görülmüştür”.
Demek ki olumsuz sonuçlarını hesaplamamışlar.
Bana sorarsınız, BDDK hala yanlışının farkında değil; Euroclear ve Clearstream kendileri TL bulamadığı için değil, ödeme karşılığı menkul kıymet devralacak olanların yani menkul kıymet satın alan yatırımcıların TL bulamadığı için temerrüde düştüklerini anlamamışlar.
Bir başka gelişme de; kamuoyuna manipülatör gibi işaret edilen ama sonra işlem yasakları kaldırılan büyük bankaların TL işlemlere aracılık yapmayı bırakmaları. Kaybeden kim? Parasının tüm dünyada yayılmasını, itibar görmesini isteyen bizler.
18 Mayıs’taki Bloomberg haberinde; 7 Mayıs’ta BDDK tarafından yasaklanan ve sonra yasağı kaldırılan bankalardan BNP Paribas’nın, brokerlik hizmetleri çerçevesinde, TL piyasa operasyonlarını küçültme ve müşterilerine TL cinsi işlem önerisi yapmama kararı aldığı yer alıyordu.
2018’deki swap kısıtlamaları başlayana kadar, Londra piyasasında TL swap işlem hacmi aylık 500 milyar dolar seviyesinde iken, 2018 sonrasında 350-400 milyar dolara geriledi.
Aylık 250-300 milyar dolar seviyesinde olan TL karşılığı spot döviz işlemleri 200-230 milyar dolara geriledi.
Merkez Bankası verilerine göre; Türkiye’deki ticari bankaların, kendi aralarında, bireysel ya da kurumsal müşterileriyle, yabancı banka ve kurumlarla yaptığı spot döviz alım-satım işlem hacminin ise Ağustos 2018 öncesinde günlük ortalama 8 milyar dolar seviyesinden, Nisan 2020’de 4.6 milyar dolara düştüğü görülüyor.
TL’yi yabancılara yasaklamanın getirdiği sonuç; TL’nin değerinin oluştuğu piyasaları sığlaştırmak oldu. Bir para cinsi sığ piyasada mı kırılgan olur? Yoksa derin ve işlem hacmi yüksek piyasada mı? Yanıtı biliyoruz; sığ piyasada TL artık daha kırılgan.
Gelelim ödemeler sisteminden geçen para transferlerine.
Swift sistemi küresel bir para transfer sistemidir. Veri konusunda da kamuya açıklıkta oldukça tutucu bir kurumdur. Yuan için oluşturduğu “Remnibi izleme” verisi ara sıra yayımlanıyor. Buradan da TL için ipucu bulma şansı çıkıyor. Ocak 2020’de yayımlanan izleme raporunda, küresel çapta yapılan ödemelerde şöyle bir tablo ortaya çıkıyor.
2017’deki listenin en başında ABD doları var; tüm ödemelerin yüzde 39.8’i. Listenin 20. sırasında ise TL’nin olduğu görülüyor. Küresel ödemelerin binde 2.5’i olarak.
2 yıl sonra, yani 2019 sonunda TL’nin payı düşmüş ve yerine başka bir para Şili Pesosu oturmuş. TL ilk 20’den düşmüş.
Tüm bu olanlar bir tek olguya işaret ediyor; TL ne yazık ki uluslararası geçerliliği ve kullanımı çok yaralı bir para artık.
1989’da döviz serbestisi sağlanan kambiyo rejiminde 30 yıl geride kaldı. Oldukça zor ve adım adım kazanılan TL konvertibilitesi kötü yönetim altında son 2 yılda büyük yara aldı. Çok yazık oldu.
Uğur Gürses
Hisseli harikalar kumpanyası
Egemen Bostancı ve Haldun Dormen tarafından 40 yıl önce sahneye konan “Hisseli Harikalar Kumpanyası”, Broadway’de de sahnelenen ilk müzikalimizdi.
Son 6-7 yıldır süregelen, bugünlerde de yine tekrarlanan Ankara kumpanyası şu; işler iyi giderse hissesi hükümete, kötü giderse hissesi “yabancı güçlere” yazılan bir kumpanya var ekonomi yönetiminde.
Döviz açığı olan ülkede, yabancı döviz getirirse “Türkiye’deki cevheri gördüler” haberleriyle hükümet başarısı oluyor; yabancı dövizini alıp çıkarken “paramıza saldıran yabancılar” oluyorlar.
Hatta daha tuhafı; dünyada salgın nedeniyle her ülkede likidite talebi artıyor, yabancı yatırımcılar da doğal olarak mali yatırımlarını nakde çevirip ülkelerine götürüyor. Başka bir ülkede değil, Türkiye’de ülkeyi yönetenler “bize kumpas”, “paramıza saldırıyorlar” diyerek ortalığa dökülüyor. Bir tek bizde.
Bugünün finans dünyası her şeyi oldukça iyi biçimde izliyor. Öyle ki “bize operasyon çekiyorlar” diyenlerin haberi yokken, Singapur’daki bir yatırımcı dünyanın herhangi bir gelişen piyasa ülkesindeki rezerv kaybının, yabancı yatırımcı çıkışının kaç milyar dolar olduğunu iyi biliyor.
Çok profesyonel olmanıza da gerek yok; Nisan sonundaki WSJ haberini okuyan bir Japon, 13 gelişen piyasa ülkesinden Mart sonunda 143.5 milyar dolar çıktığını öğrenmiş oluyordu çoktan. Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF) neredeyse her gün gelişen ülkelerden çıkan sermayenin ne olduğunu raporluyor. IIF’in hesaplarına göre, Covid-19 salgını ile 21 Ocak baz alınarak Nisan ayı sonunda gelişen ülke piyasalarında kabaca 100 milyar dolar çıkış yaşanmıştı. Bu çıkış, 2009 krizinden bile daha sert görünüyordu. Mayıs’ın ilk haftasında ise 17 milyar dolarlık bir giriş olduğu da not ediliyor.
Türkiye’den çıkan paranın da kabaca 10 milyar dolara yakın olduğu, rezervlerdeki kaybın da 20 milyar doları geçtiğini görüyoruz.
Parada da salgın
Beklenmeyen bir salgın bu; tüm ülkelerin ekonomileri durmuş ya da sert biçimde yavaşlamış halde. Özellikle dış alem gelirlerine bağımlı olan ülkelerin döviz açıklarının artacağı, bunun da o ülkelerin paralarında değer kaybı yaratacağı çok açık. Basit bir arz-talep ilişkisi. Tüm bunlar, beklentiler piyasalarda, her zaman olduğu gibi erkenden satın alınıyor.
31 Ocak tarihini baz alarak, 5 Mayıs’a kadar gelişen ülke paraları ne kadar değişti diye bakılırsa çıkan tablo şöyle;
En çok değer kaybeden 5 para cinsi, Brezilya Reali, Meksika Pesosu, Güney Afrika Randı, Türk Lirası, Rus Rublesi. Bu paralara karşı dolar yüzde 13 ile yüzde 23 arası bir artış göstermiş.
Şunu da hatırlatalım; kamu bankalarının 7 gün 24 saat boyunca satışı ile seviye savunması yaptığı operasyonlara karşın dolar TL’ye karşı yüzde 15.6 artmış. Bu kur savunması olmasaydı olasılıkla yüzde 20’lik bir oranda artmış olacaktı.
Tüm bu tabloda ne Brezilya’da ne de Meksika’da ne Güney Afrika’da ne de Rusya’da iktidar yetkilileri kendilerini ortaya atıp da “paramıza Londra’da operasyon çekiyorlar”, “Koronaya karşı çok iyi bir performans gösterdik, bu salgından çıkınca ekonomik atılım yapacaktık, bunun önünü kesmek için, ekonomimize saldırıya geçtiler” diye mağdur rolü oynamadılar.
Hiç fark etmiyor; ister “Rahip krizi” isterse “Kovid krizi” olsun, her krizde beceriksizlik ve kötü yönetime bahane olarak bir “dış güç” hikayesi dinliyoruz. Daha doğrusu bu propagandanın muhatabı, bu işleri hiç bilmeyen yurttaşlar; oy kaybına karşı bir “düşman” bularak siyasette günü kurtarma çabası yürütenler de, sorumluluklarını yerine getirmedikleri için sonuçlarını dışarıya fatura etme çabasında.
Yurttaşlar olarak bizlerin sorması gereken; neden bu çalkantılara önlem almadınız? Piyasalar spekülasyon temelinde çalışır. Beklentilere göre alım-satım yapılır. Kötü giden ülkelerde, krizler de kötü yönetiliyorsa buna spekülatif pozisyon alanlar olacaktır. Sorun, bu beklentileri iyiye çevirecek yeteneğin kapasitenin olup olmadığındadır. Velev ki kötü niyetli spekülatörler paramızın değer kaybetmesi için uğraşıyor; bunu tersine çevirmek için yönetim neden zamanında önlem almadı, bugün şikayet etmek yerine?
Kötü tarafı şu; hükümetin ve ekonomi yönetiminin söylemi ile ortaya çıkan tabloda, yetkililerin sözünü vurgulayarak çokça ettiği “dış güç” o kadar etkili oluyor ki hükümet baş edemiyor. Sunulan görüntü bu. Böyle bir söylemin belki kısa vadede oy kaybı yaratmayacağı düşünülse de beklenen ekonomik faydası yok, tersine zararı var. “Baş edilemeyen görünmez güçler” varsa vatandaşın zihnine tebelleş olan düşünce, kendisini daha bir korumaya alması yönünde oluyor.
Gerçekten de Ankara şu soruyu kendine sorsun; son 2 yılda TL’yi terk ederek 30 milyar dolar satın alan yerleşikler varken, neden Londra’da baron arıyoruz? Kendi yurttaşımızı ikna edebilmiş misiniz?
“Londra’dan saldıran güçler” diye hafta içinde önümüze konanlar ise yabancı yatırımcıların işlem yaptığı platformların sahipleri bankalardır. Bu bankalardan birinin döviz işlem platformu, yakın zamana kadar kamu bankalarının 7-24 “arka kapıdan” döviz satma operasyonlarını yürüttüğü platformlardan biri idi.
Bu bankalar, sadece işlem değil aynı zamanda da yabancı bankaların “clearing” ve saklama hizmetlerini de yapan bankalar. “TL’ye saldırmak” konusunda nasıl bir sorumlulukları var henüz bilmiyoruz. Kamuoyuna açıklanan ise bu bankaların “TL yükümlülüklerini EFT kapanma saatine kadar yerine getirmemiş olmaları”. Acaba, döviz alan bir müşterileri TL getiremediği için bu bankalar açıkta mı kaldılar? Yani müşterilerine muhabir banka gibi işlev görürken mi? Yoksa doğrudan kendileri döviz alıp karşılığı TL’leri ödeyemediler mi? Umarım otoriteler bu olayın ayrıntılarını kamuoyuna açıklarlar.
Şunu hatırlatalım; TL faizleri piyasaya bolca pompalanan TL yüzünden Merkez Bankası’nın yüzde 8.75’lik faizinin de altına düşüyorsa örneğin yüzde 3-4’e, temerrüde düşme konusunda cazip bir durum da ortaya çıkıyordur. Temerrüt durumu oyuncular arasında ortaya çıkabilir. Piyasa çalkantısı olan zamanlarda bununla karşılaşmak şaşırtıcı değildir.
BDDK Başkanı’nın pazar günü Anadolu Ajansı’na yaptığı açıklamaya göre; “Kurul kararının ardından, söz konusu yabancı bankaların yükümlülüklerini yerine getirdiği takdirde işlem yasağının kaldırılması hususu değerlendirmeye alınabilir. Bu üç bankanın taraf olduğu işlemlerin kur manipülasyonu teşkil edip etmediği ile ilgili inceleme ve soruşturmalar devam edecek ve sonuçlandırılacaktır”.
Yani, bu 3 banka önce manipülasyon yapıyorlar diye kamuoyunun önüne atılıyor; sonra yükümlüklerini yerine getirirlerse bunlara getirilen döviz işlem yasağının kaldırılacağı söyleniyor; yasağın TL ödemesini yapamadıkları için getirildiği, bununla manipülasyonun ilgisinin olmadığı açık. Çünkü başkan, olup olmadığının soruşturulmaya devam edildiğini anlatıyor.
Yani iddia edildiği gibi manipülasyon var diye çıkılan yolda elde ortada failin olmadığını anlıyoruz.
Ortaya dökülen durum da şuydu; “paramıza operasyon çekiyorlar” denilip, TL’nin borç verilmesinin tüm yabancılara yasaklanması, bunun sonucu yerli bankaların korkusundan sınır ötesine TL vermemesi sonucu TL temerrüdün ortaya çıkması kaçınılmaz olmuş.
Yani TL temerrüt koşullarının Ankara’nın hazırladığı, temerrüde düşeni de kamuoyunun önüne attıkları anlaşılıyor.
Tuhaf olan piyasada spekülatif işlem yapanlar değil, buna karşı “acaba biz yanlış bir iş mi yapıyoruz?” diye düşünmeden manipülatif işlem iddiasıyla yasaklamacı yola sapan otoritelerin olmasıdır. Bununla Türk Lirası’nın konvertibilitesi oldukça fazla hasar görmüştür. TL talep etmek “TL’yi açığa satmakla” eş değer tutulduğunda ki tüm ülke piyasalarında olağan bir işle türüdür bu, asıl hasarı Türkiye’deki bankalar görmektedir. 2005’te başlayan ucuz konut kredisi penceresinin sırrı, Türkiye’deki bankaların Londra’dan swap kanalıyla düşük faizler uzun vadeli TL borçlanabilmesindedir. Şimdi yabancılara TL yasağıyla, Türkiye’deki kredi kanalı da tıkanmaktadır.
2018’den bu yana gelinen noktada; swap, repo, depo gibi kanallarla TL’nin yabancı banka ya da mali kuruluşlara plase edilmesi fiilen yasak hale gelmiştir. Bu TL için uygulanan sermaye kontrolünden başka bir şey değildir. TL’nin tüm dünyada geçerli bir para olmasının alt yapısı olan konvertibilitenin de altını boşaltmaktadır.
Malezya tipi sermaye kontrolünü kendi ulusal parası cinsinden swap tipi işlemlerle başlatan yetkililer, yurttaşların ve şirketlerin gözünde kaygıya yol açan yanlış bir politika yoluna sapmışlardır.
Sonuç ne?
Her krizde zayıf bünyede nükseden hastalığa ve buna tedavi uygulayamama kifayetsizliğine bir “Londra baronları” hikayesi çıkaran, Gezi protestolarından başlayıp, her bir piyasa çalkantısında inceleme-soruşturma açıldığının ilan edildiği, aradan aylar geçmesine karşın bu soruşturmaların esamesinin okunmadığı da kayıtlarda. Örneğin 2013’te Gezi’deki, 2018’deki Brunson çalkantılarındaki incelemelere, soruşturmalara ne olmuştur? Manipülasyon varsa hangi kurumlar yapmıştır? Yoksa kamuoyunu yanıltıcı, tasarrufçuyu ürküten propagandalar neden yapılmıştır?
Uğur Gürses
Dövize müdahale rehberi
Döviz kuruna müdahale etme arzusu olan ancak yeterince deneyimi olmayan, ama bunu hakkını vererek yapmak isteyenler için bir kılavuz yazsaydık içinde ne olurdu?
Bugünkü Türkiye koşullarına bakarak şunları listelerdim:
- İlk kural, korumaya çalıştığınız para birimine, Türk Lirası’na bakın; korunma kalkanı olan TL faizleri yeterince koruma sağlıyor mu? TL faizi gerektiği kadar yüksek mi? Koruma sağlamıyorsa TL faizlerini yükseltin.
- Şeffaf olun; hiçbir zaman merkez bankanızın bilançosunu saklamayın. Düzenli olarak açıkladığınız veriyi bir noktada kamuoyundan saklamaya başlamayın.
Bilanço dışı varlık ya da yükümlülük tutmayın, o yola da sapmayın. Unutmayın herkes her şeyi görebiliyor.
Dövizle ilgili alım-satım verilerini gecikmeli de olsa yayımlayın. - Fazlası, bilanço makyajına girişmeyin. Yapay biçimde rezervi şişkin göstermeye çalışmayın.
Konvertibilitesi olmayan ya da zayıf döviz cinsleri ile dış ticarette ağırlığı olmayan ülke paralarıyla swap gibi ölçüsüz şişirmelere gitmeyin. - Şeffaf ve hesap verebilir oldukça, “rezervlerin hepsi kullanılabilir” vurgusunu daha güçlü yapabilirsiniz. Unutmayın; merkez bankasının müdahale gücü rezervi ile değil piyasadaki itibarı ile başlar. İtibarı kalmayan merkez bankasının rezervleri tartışılır.
- Kur artışının döviz likiditesi kaynaklı olup olmadığını her aşamada kontrol edin. Likidite kaynaklı ise piyasaya döviz likiditesi verin. Eğer piyasadan döviz likiditesi çekiyorsanız (swap vb. araçlarla) bunu durdurun. Tersine bankalararası mevduatla (depo) döviz borç verin, swapla bankalara döviz verip TL çekin.
- Döviz talebinin ihtiyaç ya da spekülatif saiklerle arttığı bir dönemde piyasadan swapla döviz toplayarak piyasada döviz ihtiyacına “yeni müşteri” olarak katılmayın, bankaların limitlerini arttırarak “daha fazla döviz istiyorum” mesajı vermeyin.
- Likidite kaynaklı tüm önlemlere karşın ihtiyaç kaynaklı döviz likidite talebi varsa ve bankacılık sistemi üzerinde baskı yaratıyorsa ilave olarak döviz satım ihalesi açın. Piyasa kurlarına müdahale etmeden, piyasa kurları üzerinden likidite vermiş, döviz arzını arttırmış olursunuz. Bu da spekülatif dalgalanmaları azaltır.
- Bu baskı ekonomik temellerden kaynaklanıyorsa kuru tutmak yerine bırakın, dengelenmesini bekleyin.
- TL’yi kendi piyasa koşullarınızda sıkın. Sermaye kısıtlaması alanına sürükleyerek swapla, repoyla, depoyla, krediyle TL verme yasakları getirmeyin. Bu, sıranın dövize geleceği kaygısını yaratır. Yan yollara saptıkça berbat edersiniz.
- Dalgalı kur rejiminde iseniz dövize doğrudan müdahale etmeyin. Dalgalı kur rejiminde dövize çeşitli yollarla müdahale ediyorsanız; “dalgalanma korkusu” olduğunu dünyaya ilan edersiniz. Bu işleri düzeltmez, tersine kötüleştirir. Dolarizasyon eğilimi varsa bizatihi yerleşiklerin “döviz uyuzunu” kaşırsınız.
- Doğrudan müdahalenin bir merkez bankası için açmazı, sattıkça kurun düşmemesi, yükselmeye devam etmesidir. Bu size, para politikasının bir yerinde hata yaptığınızı söyler. Bu konudaki örnek için: Ocak 2014’teki Merkez Bankası müdahalesine bakın. 3 milyar dolar satıp kuru 1 kuruş düşürememiştir.
- Yanlış döviz müdahalesi ile piyasada alıcı olmayanlara bile alıcı talebini göstermiş olursunuz. Kuvvetli talebi tüm oyunculara göstermek, “köpekbalıklarını” plaja çağırmak demektir.
- Merkez Bankası ne zaman piyasaya girip dövize müdahale etmelidir? Eğer alıcı ile satıcının kur marjı açılırsa ya da taraflardan biri piyasada yoksa piyasayı işler hale getirmek için girmelidir. Bu da aşırı oynaklığın olduğu piyasa koşulları demektir.
- Dalgalı kur rejiminde iseniz ve ille de müdahale edeceğim diyorsanız; bunu “yeniyetme trader” gibi “direnç noktası” savunarak değil, bir merkez bankacı gibi yapın. Dalgalı kur rejiminde Merkez bankalarının kafasında kur hedefi yoktur. Ayrıca “Teknik analistler” gibi direnç-destek noktaları, “psikolojik seviyeler” yoktur. Seviye savunmazlar.
- Asla döviz kuru politikanızı “ikinci ele” düşürmeyin. Başka organlar eliyle yürütmeyin. Kredibilite kaybı yaratır. Unutmayın; dövizi merkez bankasının satması başkadır, sistem içindeki oyuncunun kamu bankası dahi olsa broker eliyle satması başkadır. Sinyal etkinizi “kim vurduya getirmeyin”. Unutmayın “ikinci elde” satmak size daha pahalıya, aşırı rezerv kaybına mal olur.
- Bir merkez bankacı asla elini belli etmez. Kurun aşırı dalgalanarak yükseldiği yerde (Overshooting) “nokta atışla” yani üç beş milyon dolarlık satışla sinyal verir. Yerinde ve zamanında ortaya çıkıp “buradayım” demek her daim çok etkilidir.
Bunu yapmadan önce de “acaba ben TL’yi korumak için yeterince düzgün para politikası izliyor muyum?” sorusunu sormuş, kendi içinde “evet” yanıtını vermiştir. - Merkez bankacılar ister sabit kur rejiminde ister yönetilen dalgalı ister dalgalı kur rejiminde olsun; döviz kuru seviyesi savunarak kur müdahalesi yapılmayacağını bilirler. Hele ki “emme basma tulumba” gibi bir taraftan piyasaya kendi bastığı parayı pompalarken, bankaların kredi vermesi teşvik edilirken, diğer taraftan başka merkez bankalarının bastığı parayı satarak savunma yapılmayacağı “merkez bankacılığı 101” dersinin temel kuralıdır unutmayın.
- En etkili merkez bankası müdahalesi, aşırı oynaklıkta telefon açarak bankaların ilan ettiği ve ekranlardaki kurun doğru olup olmadığının “check edilmesidir”. Unutmayın; itibarlı bir merkez bankasının yaptığı müdahale, rezerv eritmeden yapılan sonucu çok etkili olan müdahaledir.
Uğur Gürses
Dalgalanma korkusu
Ankara’da deniz yok ama fena halde bir “dalgalanma korkusu” basmış durumda. “Dalgalanma korkusu”, kredibiliteyi kaybedenlerin başına geliyor.
Bunun ne olduğuna gelemeden, hikâyenin başına dönelim.
Merkez Bankası Başkanı Murat Uysal dün (30 Nisan) yılın ikinci Enflasyon Raporu’nu açıkladı. Raporda 2020 sonu için öngörülen enflasyon tahmini ocak ayındaki tahmine göre yüzde 0.8’lik azalışla yüzde 7.4’e çekilmişti. Bunda etkili olan değişim; çıktı açığındaki 1.2 puanlık, gıda fiyatlarında da 0.3 puanlık aşağı yönlü güncelleme ile işgücü maliyetlerinde 0.5 puan, kur artışından gelen 0.2 puanlık etki idi.
Bankanın raporunda daha ayrıntılı analizler var; önemli ölçüde belirsizlik vurgusu bu analizlere eşlik ediyor. Özellikle “çıktı açığı” konusu dikkate değer. Bankanın ekonomide içinde bulunduğumuz çeyrekte kayda değer bir küçülme beklediği anlaşılıyor.
Kimsenin salgının nasıl seyredeceği, bunun ekonomide yaratacağı hasarlar konusunda derinlemesine bir tahmini yok. Çok büyük belirsizlikler içinde temel varsayımlara dayanan analizler paylaşılıyor.
Merkez Bankası da bundan çok uzak değil; “kimseyi ürkütmeden, orta yoldan” ılımlı bir açı paylaşıldı.
Rapordaki belirsizliklerin başında gelen bir diğer unsur da ihracat ve turizm gelirlerindeki kayıplarla, ithalat ve emtia ile enerji fiyatlarındaki düşüşün getireceği olumlu etkinin nasıl denge yaratacağında.
Bu konuyu “Zoom” adlı program üzerinden yapılan görüntülü basın toplantısında Başkan Uysal’a sordum. Uysal, “ödemeler dengesinde ılımlı seyir” beklediklerini söyleyerek muğlak bıraktı. Raporda da “Turizm gelirlerindeki kaybın büyüme, istihdam ve cari denge üzerinde önemli yansımaları olacağı öngörülmektedir. Ancak, mal ve hizmet ihracatında beklenen yavaşlamaya rağmen, emtia fiyatları ve ithalatın sınırlayıcı etkisiyle cari işlemler dengesinin yıl genelinde ılımlı bir seyir izleyeceği tahmin edilmektedir” vurgusu da aynı biçimde yer alıyor.
Geçen yılın Nisan-Aralık dönemindeki turizm gelirleri dikkate alınırsa tek başına turizmde yılın kalan 3 çeyreğindeki kayıp muhtemelen 25 milyar dolar seviyesinde olacak. Eğer oldukça iyimser biçimde “salgın haziran sonuna doğru sönümlenir; kademeli bir toparlanma ve turist akımı başlar” gibi bir varsayım varsa “ılımlı bir seyir” bunun üzerine kurulu ise hiç de gerçekçi değil.
Aynı biçimde ihracat kayıpları da öyle; “dış pazar büyümesindeki 1 puanlık artışın altın hariç ihracat büyümesini yaklaşık 3 puan artırdığı” saptamasının yer aldığı raporda, “Salgın nedeniyle başta Avrupa ülkeleri olmak üzere dış̧ pazarlarımızda öngörülen daralmanın 2020 yılında ihracat imkânlarını ciddi ölçüde sınırlayacağına işaret etmektedir” denildikten sonra, turizm ve diğer gelişmelerin “ılımlı bir cari denge” sonucuna nasıl götürdüğünü anlayamıyoruz.
Ödemeler dengesinde ufukta görünen sorunları “inşallah iyi olur” gibi şimdilik halı altına süpürürken, döviz kuru seviyesi savunmanın nasıl bir ekonomik fayda sağlayacağı da merak konusu.
“Kur savunması” halüsinasyon mu?
Başkan Uysal’a bir gazeteci tarafından sorulan “Kamu bankaları kanalından neden döviz satıyorsunuz? Dalgalı kur rejiminden kamu kontrollü kur sistemine mi geçildi?” sorusunu takiben şunu sordum; “Giderek daha açık biçim alan örtülü bir kur savunusu var; kur 7’yi geçmesin ama 6.9950’de dursun, bunun nasıl bir ekonomik mantığı var?”
Uysal’ın bu iki sorunun “ortalamasına” yanıtı şöyle oldu:
“Bunun olmadığını çok net biçimde görebiliriz. Mart ayının ikinci haftasından itibaren biraz daha hızlanmakla birlikte, kademeli biçimde kurda bir değişim, TL’de bir miktar değer kaybının kademeli olarak yaşandığını gördük. Biz bu alanda yalnız değiliz; diğer gelişmekte olan ülkelerde de daha yüksek oranda, düşük oranda olanlar da var; TL’de değer kaybının da bizim ortalarda bir yerde, ortaların biraz altında olduğunu görüyoruz. Bu bize aslında kurda seviye savunma gibi bir hareket tarzında olmadığımızı gösteriyor. Reel kur seviyesini de gözetmemiz gerekiyor. Son gelişmelerle reel kur seviyesi son dönemlerin en düşük seviyesinde seyrediyor.
Uysal “Ayrıca kurdaki istikrarı da gözetmemiz gerekiyor” vurgusu da yaptı.
Şunu özellikle yeniden hatırlatayım; sorum “kur seviyesi savunusu” idi.
Kur hedefi olmak başka, kuru seviye seviye savunmak başka. Ankara’nın kur hedefi olmadığı çok açık. Ama seviye savunusu çok açık.
Artık “kasabanın sırrı” boyutunda herkesin bildiği, gördüğü bir durumu, Başkan Uysal kamu bankalarınca piyasada 7 gün-24 saat belli seviyeleri korumak için sürdürülen kur savunusunu “hiç olmuyormuş gibi, yokmuş gibi” yanıtlamayı tercih etti.
Aşağıda Bloomberg’in haberinde kullandığı günlük dolar kuru seyri grafiği var. (Noktalı çizgileri ve seviye etiketlerini ben koydum).
Nisan ayı içinde ilk 15 gün boyunca 6.80 seviyesinin geçilmemesi için döviz satışı yapılarak “kur savunması” yapıldığı, yüklü çıkış geldiğinde bir süre kurun bırakıldığı, sonra yeniden yine bunun sürdürüldüğü grafikten de görülüyor.
Kur savunmasının Nisan ayının üçüncü haftasında, tavan sınırının 6.95’e kurulduğu hatta devam ettirildiği, sonra gelen bir dalga sonucu da 7 sınırına çekildiği biliniyor ve görülüyor.
Ekonomik birimlerin, uzmanların, ekonomistlerin gözünün içine bakarak bunun yapılmadığını söylemek nasıl açıklanabilir bilmiyorum ama; aynı dönemde Merkez Bankası’nın rezerv kaybı da bize bunun kanıtı olarak çok şey söylüyor.
Merkez Bankası Başkanı Uysal, döviz kurlarında olduğu gibi rezervlerde de dalgalanmalar olduğunu, bunun tüm gelişen ülkelerde olduğunu söylerken, döviz kuru sisteminde değişiklik olmadığını, dalgalı kur rejiminin devam ettiğini vurguluyordu. Bu sözlerine “ancak böyle dönemlerde finansal istikrarın korunması açısından, farklı kanallarda döviz rezervlerimizde değişimler yaşanıyor” diyordu.
Hani şu belediye seçimindeki malum sözler gibi; “hiçbir şey olmasa da bir şeyler oldu” gibi anlam yerini buluyordu.
Vitrininde “dalgalı kur rejimi” olan ülkelerde merkez bankaları kura müdahale ediyorlarsa bunun iktisat yazınındaki adı “dalgalanma korkusu”dur (fear of floating).
İktisatçılar Guillermo Calvo ve Carmen Reinhart tarafından 2002 yılında yazılan makalede dile getiren dalgalanma korkusunun nedeni şunlar; kredibilite eksikliğinden dolayı yüksek dolarizasyon, kur geçişkenliğinin yüksek olması ve ani duruş kaygısı.
Bu nedenler, dalgalı kur rejimin sekteye uğramasına yol açmaktadır. Para otoritesinde kur rejiminin serbestçe uygulanması konusunda tedirginlik vardır; yani dalgalanma korkusu vardır. Döviz piyasasına dolaylı ya da doğrudan müdahaleler yapılır. Kur görece istikrar kazansa da rezerv dalgalanmasına yol açar.
Kredibilite yokluğu merkez bankalarının otoritesini yok eder. Beklentiler yönü belirler. Dolarizasyonu besler. Merkez bankalarının etkili bir otorite olarak hareket etmesini kısıtlar. Dalgalanma korkusu basar. Nasıl? Son birkaç yıldır tanıdık geliyor değil mi?
Para politikasının kontrolünü Ankara’da Külliye’ye teslim eden Merkez Bankası işte tam da bu durumda. Öyle ki dalgalanmaya karşı bir müdahale de değil; bu, kimin belirlediği bilinmeyen anlamsız bir “kur seviyesi savunması”na dönüştü.
Kamu bankaları kanalıyla “agresif trader” gibi seviye savunması yapılması Merkez Bankası’nın rezervlerini erittiği gibi herhalde bu gidişle iktisat literatürüne de yeni bir başlıkla girmeye aday olacak.
İmkânsız imkânsız
Mundell-Fleming modeli ya da bilinen haliyle “imkânsız üçlü” kavramı; sermaye hareketleri serbestken hem kurun hem de faizin aynı anda kontrol edilemeyeceğini söylüyor.
Dalgalı kur rejimi şok emici esnekliği nedeniyle para politikasının bağımsız biçimde çalışmasını sağlar. Örneğin döviz alıcısı piyasaya girdiğinde kur yükselir, yükselen kur hem yeni alıcılar için daha pahalı hale gelir hem de duruma göre potansiyel satıcılar için de cazip hale gelir.
Sermaye hesabı serbest iken, “hem faizi düşük tutayım hem de kur belli bir seviyeyi geçmesin” olmuyor.
Aşırılıklara müdahale bir tarafa, birilerinin kafasına göre belirlediği kur seviyesi savunması yapmak, sermaye çıkışı için ucuza döviz “tanzim satışı” yapmak demek. Ayrıca sonsuz döviz rezervi olmadığına göre; hızla rezerv eritmek demek.
Son 2 ayda giderek belirginleşen tablo bu.
Ankara şimdi bu “deneyde” hızla rezerv eritirken, sermaye hesabı serbestisine de kilitler takarak hızla kapanmaya doğru koşuyor.
Uğur Gürses
